شنبه ۲۹ ارديبهشت ۱۴۰۳ - 2024 May 18
چرا كوفيان امام را تنها گذاشتند؟
همه شما عليه من عصيان می ورزيد و سخنان مرا گوش نمی دهيد؛ عطاهاى شما از مال حرام فراهم آمده و شكم هايتان از حرام انباشته شده است و اين باعث مُهر خوردن بر دلهايتان گشته است
گروه دین و اندیشه «تیتریک» با
فرا رسیدن ایام عزای حسینی (ع) و همچنین برنامه سخت دشمنان اهل بیت (ع)
برای شبهه افکنی و کم اثر جلوه دادن قیام عاشورا ، برآن شدیم تا به تعدادی
از سؤالات و شبهات مختلف در سلسله پرسش هایی عاشورایی پاسخ دهیم .
یکی
از مواردی که در تاریخ شیعه بسیار اهمیت دارد، بحث حرکت امام حسین (ع) از
مدینه به سمت مکه و سپس حرکت از مکه به سمت کوفه است. قیام امام حسین (ع)
به عنوان نقطه عطفی در تاریخ شیعه و اسلام محسوب می شود. زیرا این حرکت
باعث حفظ اسلام واقعی از انحرافات ایجاد شده در زمان بعد از رسول خدا (ص)
می باشد .
در
ايام اقامت امام حسين(ع) در مكّه (دهم ماه رمضان سال 60 ق) آغاز شد.(1) و
از جهت فراوانى به مقدارى رسيد كه به حق می توان از آن به نهضت نامه نگارى
ياد كرد. ظرف اين چند روز، اين حركت به مرحله اى رسيد كه در روز به طور
متوسّط ششصد نامه به امام(ع) می رسيد؛ به گونه اى كه تعداد نامه ها به
دوازده هزار نامه رسيد.(2). با مطالعه و بررسى اجمالى اسامى و امضاهايى كه
در ذيل برخى از نامههاى به جا مانده به دست رسيده و با توجه به قرائن،
مىتوان به اين نتيجه رسيد كه نامه نگاران از يك طيف خاص نبوده و گروههاى
مختلف با گرايشهاى بسيار متفاوت را در بر می گرفته است؛ به گونه اى كه در
ميان آنها نام شيعيان خاصّى همچون سليمان بن صرد خزاعى، مسيّب بن نجبه
خزارى، رفاعة بن شداد و حبيب بن مظاهر ديده مىشد.(3)
در نقطه مقابل افرادى از حزب اموى ساكن در كوفه، همانند
• شبث بن ربعى (كه بعدها مسجدى به شكرانه كشته شدن امام حسين(ع) بنا كرد)(4)
• حجّار بن ابجر (كه در روز عاشورا در حالىكه از سرداران سپاه عمر بن سعد بود، نامه خود به امام(ع) را انكار كرد.(5)
• يزيد بن حارث بن يزيد (او نيز نامه خود به امام(ع) را در روز عاشورا انكار كرد
• عزرة بن قيس (فرمانده سپاه اسب سوار در لشكر عمر بن سعد.(7)
• عمرو بن حجاج زبيدى (مأمور شريعه فرات همراه با پانصد سوار به منظور جلوگيرى از دسترسى امام(ع) به آب (8)
در
فهرست آنها ديده می شد كه اتفاقاً شورانگيزترين نامه ها را نيز اينان
نگاشتند و به امام(ع) گزارش لشكرى آماده (جند مجنّد) را دادند!(9)
اما
به نظر می رسد اكثريت نامه نگاران را - كه در تاريخ نامى از آنها برده
نشده است - توده مردمى تشكيل می دادند كه عمدتاً به دنبال منافع مادى خود
بودند و به آن سمتى می رفتند كه احساس مىكردند باد به آن طرف می وزد.
.
اينان گرچه در بحرانها، توان رهبرى بحران را ندارند؛ امّا موجى عظيماند
كه موج سوار ماهر، مىتواند با تدبيرهاى خود، به خوبى از آنان بهره گرفته و
با سوارى گرفتن از آنها، به مقصد خود برسد
.
به احتمال فراوان اكثريت هجده هزار بيعت كننده با مسلم را نيز اينان تشكيل
مىدادند كه به مجرّدى كه دنيا و منافع خويش را در خطر ديدند (با سياست
عمر ابن زياد) خود را از سپاه مسلم كنار كشيده و او را يكه و تنها در
كوچههاى كوفه رها كردند همينها هستند كه در سخن مجمع بن عبداللَّه عائذى
خطاب به امام(ع) چنين معرفى شدهاند: «... و اما سائر الناس بعد فان
افئدتهم تهوى اليك و سيوفهم غداً مشهورة عليك ...»؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص
306. «توده مردم دلهاىشان به سوى تو متمايل است و اما فردا شمشيرهاىشان
عليه تو سر از نيام بر خواهد آورد
».
عدهاى از همينها نيز در صحنه كربلا در گوشهاى ايستاده و نظاره گر قتل
امام حسين(ع) بودند و اشك می ريختند و دعا می کردند و می گفتند: «خدايا
حسين(ع) را يارى كن».(10)
پاسخ به اين سؤال در گرو پاسخ تفصيلى به دو سؤال ديگر است.
1. علل نامه نگارى كوفيان و دعوت گسترده آنها از امام حسين(ع) چه بود؟
2. عبيداللَّه بن زياد از چه ابزارهايى براى سركوب قيام كوفه بهره برد؟
طيف گسترده نامه نگاران و انگيزه نامه نگاریشان به امام حسین (ع)
1. شيعيان
خالص همانند حبيب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه از آنجا كه حكومت را حق خاندان
اهل بيت(ع) می دانستند و حكومت سراسر ظلم و جور امويان را غيرمشروع تلقى
می كردند؛ به انگيزه باز پس گيرى حكومت و باز گرداندن آن به محل مشروع
خود، به اين نامه نگارى اقدام كردند. البته اين گروه بسيار در اقليّت
بودند.
2.عده
فراوانى از مردم كوفه - به ويژه افراد ميانسال و كهنسال كه حكومت عدل
علوى در كوفه را به ياد داشتند و از سوى ديگر ظلم و جور امويان را نيز در
اين دوران بيست ساله ديده بودند - درصدد رهايى از اين ظلم، رو به فرزند
امام على(ع) آوردند تا شايد آنان را از يوغ حكومت بنی اميه رهايى بخشد.
3. عده
اى براى احياى مركزيت كوفه - كه هميشه بر سر آن با شام در رقابت بود و در
اين دوران بيست ساله آن را از دست داده بودند - به دنبال رهبرى كارآمد
بودند كه بتواند اين مهم را به انجام برساند. از نظر اينان در اين زمان
مناسب ترين فرد داراى نفوذ و شخصيت - كه از سويى قدرت رهبرى جامعه كوفيان
را داشته و از سوى ديگر حكومت امويان را مشروع نداند - امام حسين(ع) بود؛
از اين رو از آن حضرت براى آمدن به كوفه دعوت كردند.
4. .
بزرگان قبايل همانند شبث بن ربعى، حجار بن ابجر و.. - كه عمدتاً به فكر
حفظ قدرت و رياست خود بوده و از سوى ديگر ميانه اى با خاندان علوى نداشتند
- وقتى اقبال گسترده مردم به امام حسين(ع) را ديدند، چنين تصوّر كردند كه
در آينده اى نه چندان نزديك، حكومت امام(ع) در كوفه به ثمر خواهد نشست و
براى آنكه از قافله عقب نمانده و در دوران حكومت آن حضرت همچنان از نفوذ و
رياست خود برخوردار باشند، به سيل خروشان نامه نگاران پيوستند.
5. توده
مردم نان به نرخ روز خور نيز با مشاهده شور و هيجان گسترده متنفذان،
انگيزه لازم را براى نامه نگارى پيدا كرده و هر چه بيشتر تنور اين جريان
را مشتعل ساختند!
ابزارهای عبیدالله برای سرکوب نهضت مردم کوفه
با
ورود ابن زياد به كوفه، اشراف قبايل و نيز طرفداران اموى، نفسى به راحتى
كشيده و به سرعت دور او را گرفتند و او را در جريان ريز مسائل كوفه
گذاشتند. عبيداللَّه در همان آغاز ورود خود از محبوبيت امام(ع) نزد كوفيان و
گستردگى قيام به خوبى مطلع شد؛ زيرا او با عمامه اى سياه و صورتى پوشيده
وارد شد! مردم منتظر امام(ع) به خيال آنكه او امام حسين(ع) است، استقبال
بسيار گسترده و پر شورى از او به عمل آوردند!(11). از اين رو به خوبى عمق
خطر را احساس كرده و با تكيه بر تجربيات سياسى - ادارى خود در بصره و نيز
با كمك طرفداران خود، سياستهاى عاجلانه و مؤثرى را براى سركوب نهضت در پيش
گرفت كه عمدتاً مىتوان آن را در بخش هاى روانى، اجتماعى و اقتصادى بررسى
كرد.
Video Player
مسلم ابن عقیل | دانلود فیلم
1. سياستهاى روانى
ابن
زياد اين سياست را كه عمدتاً حول محور تهديد و تشويق مىچرخيد، از همان
آغاز ورود خود به كوفه در پيش گرفت. او در اولين سخنرانىاش در مسجد جامع
كوفه، خود را براى فرمانبرداران همانند پدرى مهربان معرفى كرد و نسبت به
نافرمانان، شمشير و تازيانهاش را به رخ كشيد.(12): «فانأ لمحسنكم و مطيعكم
كالوالد البرّ و سوطى و سيفى على من ترك امرى و خالف عهدى ...». به رخ
كشيدن سپاه شام و خبر از حركت اين سپاه از شام به كوفه، براى سركوبى عاصيان
نيز يكى ديگر از حربه هايى بود كه از سوى او به كار گرفته شد و در خاموش
كردن شورش كوفيان - به ويژه پس از آنكه به همراه مسلم قصر دارالاماره را
محاصره كرده بودند - بسيار مؤثر افتاد.(13). كوفيان پس از صلح امام حسن(ع) -
كه آخرين رويارويى آنها با سپاه شام بود - ابهّت فراوانى از آن سپاه
يكپارچه در ذهن خود ترسيم كرده و به هيچ وجه در خود توان مقابله با آن را
نمی ديدند! همين تبليغات بود كه به ميان جامعه پرده پوش زنان نيز سرايت
كرد؛ به گونهاى كه آنها به سوى خويشان خود (همچون برادر يا شوهر كه در
سپاه مسلم بودند) آمده و او را از سپاه جدا مىكردند.(14). بالاخره همين
تبليغات بود كه مسلم را - كه در ميانه روز با چهارهزار نفر قصر را محاصره
كرد و عبيداللَّه را در آستانه سقوط قرار داده بود - در اوايل شب يكه و
تنها در كوچه هاى كوفه سرگردان كرد.(15)
2. سياستهاى اجتماعى
از
آنجا كه انسجام و نظام قبيلگى هنوز پايدارى خود را داشت، اشراف و رؤساى
قبايل، مهمترين نيروى تأثيرگذار اجتماعى در رخدادهاى سياسى بودند، و
همانطور كه گفته شد، تعداد زيادى از آنها (همچون شبث بن ربعى، عمرو بن
حجاج و حجار بن ابجر) در نهضت نامهنگارى شركت فعال داشتند و طبعاً به
دنبال ورود مسلم به كوفه به او پيوستند. اما اينان كه بيشتر به دنبال حفظ
موقعيت و مقام خود بودند، با ورود عبيداللَّه به كوفه و مواجه شدن با
تهديدهاى او؛ دست كشيدن از مسلم و پيوستن به سپاه عبيداللَّه را مناسب با
دنياى خود ديدند و به سرعت از نهضت روىگردان شدند؛ زيرا عبيداللَّه به
خوبى می دانست كه چگونه آنها را به دور خود جمع كند.
او
با در پيش گرفتن سياست تهديد و نيز تطميع با رشوه هاى كلان، توانست نيروى
اشراف و رؤساى قبايل را به سمت خود كشاند؛ چنانكه مجتمع بن عبداللَّه
عائذى - كه به خوبى اوضاع كوفه را می شناخت و به تازگى از كوفه بيرون آمده و
به سپاه امام(ع) پيوسته بود - درباره وضعيت آنان، اين چنين به امام(ع)
گزارش می دهد: «اما اشراف الناس فقد اعظمت رشوتهم و ملئت غرائرهم يستمال
ودهم و يستخلفى به نصيحتهم فهم الب واحد عليك ...»؛ (16). «به اشراف كوفه
رشوه هاى كلان پرداخت شده و جوالهاى آنها را پر كرده اند، دوستى آنان
تصاحب شده و خيرخواهى شان را براى خود برداشته اند و آنها يكپارچه عليه تو
گشته اند ...».
دوّمين
نيروى اجتماعى تأثيرگذار كه عبيداللَّه از آنها نيز به خوبى بهره برد،
نيروى «عُرَفا» بود. «عرفا» (جمع عريف) و در اصطلاح به كسى گفته می شد كه:
مسؤوليت تعداد افرادى را بر عهده داشت كه مقدار عطاى آنها يعنى دريافت
ساليانه شان، صدهزار درهم بود». طبعاً از آنجا كه مقدار دريافتى افراد
متفاوت بود، تعداد افراد زير نظر اين مقام از بيست نفر تا بيش از صد نفر
مختلف می شد. (17).در دوره شهرنشين شدن قبايل در كوفه، اين منصب به صورت
مقامى حكومتى درآمده و همچنان كه آنها در مقابل والى و امير كوفه پاسخگو
بودند،(18). عزل و نصب آنان نيز توسّط والى - و نه رئيس قبيله - انجام می
گرفت. اين منصب رابطى بين حكومت و مردم بود و از آنجا كه تعداد افراد زير
نظر اين مقام بسيار محدودتر از افراد زير نظر رئيس قبيله بود، راحت تر می
توانستند آنها را كنترل كنند. وظيفه اصلى «عريف» آن بود كه دفترهايى تهيه
كرده و در آن اسامى افراد زير نظر خود همراه با زنان و فرزندانشان را ثبت
كنند؛ چنانكه اسامى تازه متولدين نيز به سرعت در اين دفتر ثبت و اسامى
افراد از دنيا رفته محو می شد. بدين ترتيب آنان شناخت كامل از محدوده
مسؤوليت خود به دست می آوردند. اما در شرايط بحرانى، نقش «عرفا» دو چندان
می شد؛ زيرا برقرارى نظم در محدوده مسؤوليتشان - كه به آن عرافت می گفتند -
به عهده آنها می آمد و طبعاً در مواقعى كه حكومت درخواست می كرد، افراد
شورشى را به سرعت به حكومت معرفى می کردند.
عبداللَّه
بن زياد در همان آغاز ورود خود به كوفه، زيركانه در صدد استفاده از اين
نيروى قوى اجتماعى برآمد. به احتمال زياد تجربه اين كار را از پدرش زياد در
دوران حكومتش بر كوفه به دست آورده بود. او پس از اولين سخنرانى خود در
مسجد جامع، به قصر آمده و «عرفا» را احضار كرد و خطاب به آنها چنين گفت:
«اكتبوا الى الغرباء و من فيكم من طلبة اميرالمؤمنين و من فيكم من الحرورية
و اهل الريب الذين رأيهم الخلاف و الشقاق، فمن كتبهم لنا فبرئ و من لم
يكتب لنا احداً فيضمن لنا ما فى عرافته الاّ يخالفنا منهم مخالف و لا يبغى
علينا منهم باغ فمن لم يفعل برئت منه الذمّة و حلال لنا ماله و سفك دمه و
ايّما عريف و جدنى عرافته من بغية اميرالمؤمنين احد لم يرفعه الينا صلب على
باب داره و القيت تلك العرافة من العطاء»؛ (19). «شما بايد نام غريبان و
مخالفان اميرالمؤمنين يزيد را كه در عرافت شما هستند، براى من بنويسيد.
همچنين هر كس را از حروريه (خوارج) و مشكوكين كه نظر بر اختلاف پراكنى
دارند، بايد به من گزارش دهيد. كسى كه به اين دستور عمل كند با او كارى
نداريم؛ اما هر كس ننويسد بايد ضمانت عرافت خود را به عهده بگيرد و نبايد
هيچ مخالف و ياغى در عرافت او با ما مخالفت كند. اگر چنين نشود، از پناه ما
خارج شده و مال و خون او بر ما حلال است. هر عريفى كه در عرافت او از
شورشيان عليه اميرالمؤمنين (يزيد) كسى يافت شود، آن عريف بر در خانهاش به
دار آويزان خواهد شد و همه آن عرافت را از پرداخت عطاء محروم خواهم كرد».
چنين به نظر می رسد كه اتخاذ همين سياست و استفاده از اين ابزار مهم
اجتماعى، يكى از مهمترين علل سركوب و خاموش شدن نهضت مسلم در كوفه بود؛
زيرا «عرفا» تهديدهاى ابن زياد را جدّى تلقى كرده و به سرعت در صدد انجام
خواسته هاى او برآمده و به شدّت عرافت خود را كنترل می كردند.
3. سياستهاى اقتصادى :
در
آن زمان مهمترين منبع مالى مردم دريافت عطا و جيره از سوى حكومت بود كه
در آغاز فتوحات، اين دريافت در مقابل تعهّد شركت آنها در جنگ عليه
ايرانيان، انجام مىگرفت. پس از شهرنشين شدن آنان و پايان يافتن فتوحات،
همچنان طبق روال سابق به آنها پرداخت مىشد؛ از اين رو مردم عرب كمتر سراغ
كارهايى مانند كشاورزى، صنعتگرى و بازرگانى می رفتند و انجام اين كارها
عمدتاً به عهده موالى (غيرعربهاى پيمان بسته با عربها) بود. كار به جايى
رسيده بود كه اصولاً عربها در آن زمان، اشتغال به حرفه و صنعت را شايسته
مقام و شأن و موقعيت خود نمی دانستند.(20) «عطا»، مقدار پرداخت نقدى بود كه
از سوى حكومت كوفه، يكجا يا طىّ چند قسط به مردم پرداخت می شد. و جيره
كمكهاى جنسى (مانند خرما، گندم، جو و روغن) بود كه ماهيانه در اختيار آنان
قرار می گرفت. ناگفته پيداست كه اين نظام اقتصادى، عمده مردم عرب را
شديداً به حكومت وابسته می كرد و حكومتهاى مستبدّ نيز از اين نقطه ضعف به
خوبى آگاه بوده و به عنوان ابزارى مهم از آن بهره می گرفتند.
Video Player
از کوفه و کوفی بیزارم | دانلود فیلم
عبيداللَّه
بن زياد در هنگام تهديد «عرفا»، تكيه بر اين ابزار كرد و يافت شدن وجود
مخالف در عرافتى را داراى پيامدى سنگين همچون قطع عطاى كلّ افراد آن عرافت
داشت. طبعاً علاوه بر شخص عريف، افراد دنياطلب ديگر نيز در صدد خاموش كردن
مخالفتها بر می آمدند. همچنين هنگامى كه مسلم و طرفدارانش قصر عبيداللَّه
را محاصره كردند، يكى از موفقترين شگردهاى او در پراكنده كردن اطرافيان
مسلم، تشويق مردم به افزون كردن عطا در صورت پراكنده شدن و تهديد به قطع آن
در صورت ادامه شورش بود.(21) ابن زياد با استفاده از همين ابزار اقتصادى و
با وعده افزايش عطا، توانست لشكر عظيمى از مردم كوفه را - كه تا سى هزار
شمرده اند -(22). عليه امام حسين(ع) وارد جنگ كند؛ لشكرى كه تعداد زيادى
از آنها دلهایشان با امام(ع) بود.(23). امام حسين(ع) نيز تأثير اين ابزار
را به خوبى درك كرده بود؛ به گونه اى كه در سخنرانى خود در روز عاشورا آن
را به عنوان يكى از علل عصيان كوفيان عليه خود برشمرد: «كلكم عاص لامرى
مستمع لقولى، قد انخزلت عطياتكم من الحرام و ملئت بطونكم من الحرام فطبع
على قلوبكم»؛ (24). «همه شما عليه من عصيان می ورزيد و سخنان مرا گوش نمی
دهيد؛ عطاهاى شما از مال حرام فراهم آمده و شكم هايتان از حرام انباشته شده
است و اين باعث مُهر خوردن بر دلهايتان گشته است».
..................................
منبع: فرهنگ نیوز
ارسال نظر
اخبار برگزیده
