آيا در تفكر اسلامي، علوم انساني مي­تواند همان علوم انساني غربي باشد؟

گروه اجتماعی «تيتريک»؛ به نقل از مفاآنلاین؛ آيا در تفكر اسلامي، علوم انساني مي­تواند همان علوم انساني غربي باشد؟ آيا مي توانيم علوم انساني مربوط به يك فرهنگ ديگر را چشم بسته اقتباس كنيم و با التزام به ايمان اسلامي آنرا بكار بريم؟ پاسخ ما به اين سوالات منفي است. زيرا انسان­ شناسي در علوم انساني تأثير مستقيم دارد وتعریف اسلام از انسان با انسان در علوم انساني در ساير فرهنگ­ها و تمدن­ها تفاوت دارد.

« لااقل در غرب وقتي گفته مي­شود علوم انسانی، يعني همه آن چيزهايي كه هم توصيف انسان است و هم براي انسان تعيين تكليف مي كند. در غرب امروز، مطالب مربوط به انسان را از دانشمندان علوم­ انساني مي­پرسند، ديگر وحي درباره انسان حكم نمي­كند بلكه اين متخصّصان علوم­ انساني هستند كه از ديدگاه فلسفي و علمي راجع به انسان سخن مي­گويند. انسان­ غربي امروز وقتي مي­خواهد بداند تكليفش چيست و سرنوشت و سعادتش كدام است به سراغ مكاتب فلسفي و حوزه هاي علوم انساني مي رود و از علوم انساني مي­پرسد من چه كنم؟ اگر علوم انساني را به اين معني تلقي كنيم، نمي­توانيم علوم انساني غرب را براي فرهنگ اسلامي مناسب بدانيم. در غرب و مخصوصا در سيصد چهارصد سال اخير تصوير غالب و رايج از انسان اين بوده است انسان يك موجود مادي است و اين تعريف مبناي فعاليت­هاي دانشگاهي قرار­گرفته و بركوشش­هاي انسان­ شناسانه غلبه دارد. البته در كليساها و حوزه­هاي فرعي كساني هستند كه تصور ديگري راجع به انسان دارند اما آنان تعيين كننده خط­ مشي فرهنگ غربي نيستند.»[1].

تغيير فرهنگي از طريق ايجاد مفاهيم جديد

در مواجهه دو فرهنگ هر­گاه فرهنگي بتواند مفاهيم اصولي خود را در قلمرو زيستي فرهنگي ديگر وارد كند و به موازات آن، مفاهيم كليدي فرهنگ سابق را منزوي سازد و بخصوص، لغاتي را كه براي آن مفاهيم پرداخته شده­اند، تسخير نمايد و مفاهيم مربوط به خود را در اطراف آن لغات و كلمات قرار دهد، بدون شك پيروز است. اما فرهنگي كه نتواند مفاهيم اصلي خود را حفظ نمايد، محكوم به فنا و نابودي است. به عنوان نمونه، فرهنگ جاهليت پيش از اسلام، بر محور برخي از مفاهيم سازمان مي­يافت كه در يك نظام اجتماعي دخيل بودند. اين مفاهيم عبارتند از: قبيله، عشيره، بتهايي كه در شبه جزيره عربستان براي قبايل كوچك و بزرگ وجود داشت، كعبه، ماه هاي حرام، برده، ثروت و مال، فرزند پسر و مانند آنها.

اسلام به ظهور و حضور­خود، مفاهيم نويني را در زندگي افراد وارد ساخت، الله، توحيد، ايمان، علم، تقوا، غيب ، وحي، عبوديت، قيامت، بهشت، دوزخ، نماز، جهاد ، قرآن، سنت، بدعت و غيره.[2]

خلاصه آنکه، رابطه تنگاتنگي ميان نوع فرهنگ هر جامعه و كلمات رايج ميان آنان وجود دارد، اما همه شاهدیم كه در يك تساهل و تسامح آشكار و فراگیر، امروزه در فضای آکادمیک ایران اسلامی ما، اصطلاحات سکولار غربی آنچنان در بطن علوم انسانی راه­یافته است که در موارد بسیاری این دو دسته اصطلاحات از جانب ما به صورت مترادف بکار­گرفته می­شود!

حذف عالم درون از علوم انساني

تعبير ديگر در بيان تفاوت «انسان» در علوم اسلامي با «انسان» علوم انساني مادّي اين است كه، در اسلام براي انسان، هم عالم درون در نظر گرفته مي­شود و هم محيط بيرون، اما در انسان­شناسي مادي انسان را فقط به تبع محيط بيرون و عوامل محيطي بررسي و ارزيابي مي­كنند.

«شما از همه مكاتب غربي بپرسيد كه انسان چگونه رفتار مي­كند؟ آنها براي پاسخ به اين سوال در جستجوي شناخت ساختمان و خصوصيات و شناخت عوامل محيط بيرون او بر مي­آیند. در تفکر غربي مادي، انسان يك نقطه هندسي است كه برحسب تعريف هيچ چيز از خود ندارد[3].

برخی که دیدگاه مثبت تری دارند، آن را همچون لوح سفید، برخی حیوانی که قدرت یادگیری بیشتری دارند و برخی نیز، تا سرحد یک گرگ انسان نما پایین آورده اند. در نگاه غرب انسان نه تنها عالم اکبر نیست بلکه:

انساني كه در تفكر غربي ملاك است «ني »كه مثنوي مي­گويد، به مراتب توخالي­تر است. هيچ چيز نيست و به همين جهت «عالم درون» ندارد. هرچه هست «عالم بيرون » است. گروهي اين عوامل محيطي را عوامل اقتصادي مي­دانند، بعضي عوامل رواني و جمعي ديگر عوامل تاريخي يا جغرافيايي و .. مي­دانند. هر­كس چيزي مي­گويد: هر كسي از ظن خود شد يار من وز درون من نجست اسرار من. چرا كه براي شناخت «من» به عالم درون قائل نبود و نخواست از درون من سري بجويد. به سرّی معتقد نبود ».[4]

ناديده گرفتن ملاحظات اخلاقي در كارهاي علمي

در صده­های اخیر در غرب، عده­ای با شعار علم برای علم، هنر برای هنر، و مانند آن عملاً ضرورت ملاحظات اخلاقی در مسیر علم و تکنولوژی را انکار کردند. به قول دکتر گلشنی:

«ايده بی­طرف بودن علم نسبت به ارزش­ها كه اولين بار به وسيله هيوم(1711ـ 1766) و ديگران تبليغ شد و در عصر ما رواج دارد؛ باعث ناديده گرفتن ملاحظات اخلاقي در كارعلمي و نسبيت­گرايي اخلاقي در جوامع عصرحاضر شده و اين به­نوبه خود بسياري از دانشمندان را از احساس مسؤليت نسبت به نتايج كارعلمي­شان باز داشته است و منجر به شرايط انساني در جهان معاصر گرديده است. بسياري از دانشمندان معتقدند كه علاج اين مشكل از­طريق ترويج علم با ارزش­هاي اخلاقي ميسّر است به قول فيزيكدان برجسته معاصر فريمن ديسون[5]: شكاف رو به افزايش بين فناوري و نيازهاي انساني را تنها با اخلاق مي­توان پر كرد… و اخلاق مي­تواند نيرويي توانمند­تر از سياست و اقتصاد باشد».[6]

گسستگي در علوم

شکی نیست که برای رشد و توسعه علوم باید ضمن توجه به مشترکات آنها با تمرکز به موضوعات خردتر، دست به مطالعات تخصّصی زد ولی این رویه در صده­های اخیر تا آنجا پیش رفته که موضوعی مانند انسان، آنچنان به افراط کشیده است که محقیقن گرایش­های مختلف حتی گاه زبان هم را نمی فهمند تا چه برسد به رشته های مختلف علوم انسانی. مطالعه انسانی که شئون مختلف دارد مانند آن داستان فیل مولوی شده که هر کس برداشتی از آن دارد.

«در عصر جديد، گويي پيوند همه چيز و همه كس از هم گسيخته پنداشته و خواسته مي شود. در حوزه­ها و عرصه­هاي گوناگون، واگرايي بسي چشمگيرتر از همگرايي است: از نگاه غرب، در جهان­بيني و هستي­پژوهي، در معرفت­شناسي، فلسفه­علم، در دين­پژوهي، اخلاق، حقوق، سياست، علوم­طبيعي و همچنين در مناسبات انساني و جهاني، در همه زمينه­ها همه چيز از همه چيز جدا انگاشته مي­شود: «بايد» از «هست»، «دانش» از «ارزش»، «معيشت» از «معرفت»، «كنش» از «منش»، «علم» از «نظر»، «فهم­دين» از «متن­دين»، «حاشيه­دين» از «حاق» آن، «واقعيت» از «حقيقت»، «نمود» از «بود»، «ماديت» از «معنويت»، «دين» از «دنيا»، «دنيا» از «عقبا»، »ديانت» از «شريعت» و «شريعت» از «طبيعت».[7]

ماهيت سكولاریستی علوم

سكولاريسم از هستي­شناسي خاصّي بهره مي­برد و نظام اجتماعي متناسب با خود دارد كه برمبناي ويژه­اي استوار است. در حقيقت، پيدايش مفهومي از علم است كه از آن به عنوان «علم سكولار» ياد مي­شود.

«اين معناي جديد از علم همان است كه در قرن نوزدهم، اگوست­كنت، جامعه­شناس فرانسوي، با نگاهي خوش­بينانه پيدايش جوامع صنعتي را در سومين مرحلة تاريخ بشر مرهون آن مي­دانست. در قرن بيستم، سولژنيستين جامعه­شناس روسي، با نگاهي بدبينانه آنرا مبناي جوامع غربي و اساس فرهنگ و تمدن دنياي غرب مي­خواند. زمينه پيدايش و گسترش اجتماعي اين مفهوم از علم، به تاريخ پس از نوزايي باز­مي­گردد، اما تثبيت آن در ذهنيت جامعه­غربي مربوط به قرن نوزدهم است و امروز اين معناي علم سازمان­ها و نظام­هاي علمي كشورهاي غير غربي را نيز تسخير كرده است».[8]

از این رو، علوم انسانی غربی علومی است مبتنی بر دریافت و برداشت نوعی از عقل كه از آن با عنوان «عقل فردی» و یا «عقل خود بنیاد». عقل خود بنیاد و بی‌نیاز از عقل متعالی و آسمانی است ، اما علوم انسانی كه مبتنی بر دین قرار می گیرند، به‌طور طبیعی این عقل، عقل خود بنیاد نیست؛ عقلی است كه نیازمند مددرسانی وحی است؛ عقلی است كه منبعی فراتر از خود به نام وحی را به رسمیت می شناسد؛ عقلی درون دینی است، از این رو با چنین نگاهی به عقل می‌توان گفت علوم انسانی مورد قبول دین، علومی هستند كه براساس اصل عدم مغایرت عقل و وحی بنا شده است.

بي­ توجهي به نقش پيش­ فرض­ها در علوم ­انساني

واقعيت اين است كه علوم­انساني، بر پیش‏فرض‏ها و اصولى استوارند که در خود این علوم مورد بحث و رسیدگى قرار نمى‏گیرند بلکه یا در علوم دیگر مورد بحث قرار مى­گیرند و یا به عنوان ارزش‏ها و عقاید­دینى و ایدئولوژیکى مسلم فرض مى‏شوند به عنوان مثال فلسفه، هنر، ایدئولوژي، فرهنگ عمومي، کتب درسي، و… همگى مى‏توانند منابعى براى این پیش‏فرض‏ها به حساب آیند. پيش از اين «توجه به نقش پيش فرض­ها در فهم واقعيت در آثار فيلسوفان «مابعد اثبات­گرايي» چون كوهن و «فايرابند»[9] و ديگران انعكاس يافته است و بر رويكرد افرادي چون خسرو­باقري و گلشني انعكاس يافته است».[10]

«باقري كه از اين رويكرد تحت عنوان «تأسيسي» بحث كرده، متعقد است كه، علم­ديني كه وي از آن حمايت مي­كند همچون هر نوع تلاش علمي ديگر، بايد در پرتو قدرت الهام بخشي پيش­فرض­هاي خاص از سويي و درگير­و­دار تلاش تجربي از سوي ديگر تكوين يابد»[11]

به عقيده ما، دین نيز با ارائه معارف هستى‏شناسانه و احکام و باورهایى که بیش‏تر بار ارزشى دارند­ دو دسته عمده از پیش‏فرض‏ها را به پیروان خود القا مى‏کند که عالم و دانشمند علوم­انسانى به میزان تأثیرى که از دین پذیرفته است، آگاهانه و یا ناآگاهانه، از آن‏ها در فرایند پژوهش علمى خود بهره خواهد ­برد.

اکنون این سؤال مطرح مى‏شود که این پیش‏فرض‏ها چه نفوذى در علم دارد و در کدام مرحله از فرایند علم و پژوهش، به چه میزان و چگونه تاثیر مى‏گذارد؟

در پاسخ باید گفت که این پیش فرض‏ها و مسلمات، اثرات عمیق و گسترده‏اى تقریبا در تمامى فرایند پژوهش علمى بر جاى مى‏گذارد، یعنى هم بر مسایلى که براى مطالعه انتخاب مى‏شوند، هم بر نوع پرسش‏هایى که طرح مى‏شوند، هم بر نوع داده‏هایى که در مقام جست ‏وجو و کند­و­کاو آن‏ها بر مى‏آیند و هم بر مفاهیمى که نظریه‏ها بر­مبناى آن‏ها ساخته مى‏شود.

بسیارى از فرضیات پژوهش از نظریه به دست مى‏آیند، انتخاب ­موضوع، روش­مطالعه، انتخاب ­نوع­داده‏ها و انتخاب شیوه‏هاى جمع‏آورى اطلاعات، در ابعاد وسیعى، از نظریه متأثراند و به وسیله آن هدایت و کنترل مى‏شوند، در­حالى که نظریات، همان‏گونه که اشاره شد، بر اصول و پیش‏فرض‏هاى زیادى استواراند که از فرهنگ عمومى، فلسفه، هنر و به ویژه دین اخذ شده‏اند

• نتیجه
  1. «در تحقيقات علوم انساني بايد به تمام عوامل مادي، معنوي، نيت­ها و انگيزه­ها، مفاهيم كمّي و كيفي توجه نمود و نمي­توان همانند علوم­طبيعي، تنها به محاسبه­ي كمّيات اكتفا كرد.
  2. نتايج علوم­انساني، به علت اختيار و هدفدار بودن انسان، محدود به موضوع خاص خود است و تعميم آن به ساير­جوامع، صحيح نيست.
  3. براساس پذيرش تأثير ايدئولوژي، جهان­بيني، فرهنگ، سنت، مي­توان در جوامع­اسلامي علوم­انساني جداگانه­اي را پي­ريزي نمود. در ضمن نبايد از تأثير­گذاري انسان­شناسي­فلسفي، ديني و عرفاني بر علوم­انساني غفلت كرد بدون شك اعتقاد به تجرد روح آدمي و ويژگي هايي از قبيل اراده، انتخابگيري، و.. در قانونمدني­هاي فردي و اجتماعي انسان نيز اثر­مي­گذارد.»[12]

[1] كتاب حوزه و دانشگاه، حداد عدل، كتاب دوم، آذرماه 1378،ص 15-16.

[2] كتاب حوزه و دانشگاه، حميد پارسانيا، كتاب اول، ص 191-192.

[3] همان

.[4] همان، ص 33.

.[5] Freeman Dyson.

.[6] قرآن و علوم طبيعت، مهدي گلشني، پژوهشگاه علوم­انساني و مطالعات فرهنگي، تهران: 1384،ص 101ـ102.

[7] دمكراسي قدسي، علي­اكبر رشاد، انتشارات: دانش و اندیشه معاصر:1382، ص 41.

[8] حوزه و دانشگاه ، كتاب اول، ص 197.

[9] .Firaband

[10] .فصل نامه علمي ـ پژوهشي نوآور­ هاي آموزشي. تبيين و تحليل جريان اسلامي­سازي علوم و آثار آن برتعليم و تربيت، سيد­مهدي سجادي و رضا برخورداري، شماره 7: بهار 1383، ص67.

[11]. همان

[12]. گستره شريعت، عبدالحسين خسروپناه، دفتر نشرمعارف: تابستان 1382،ص 288ـ289.