عفت مرعشي در نگاه هاشمی
عفت مرعشي در بيان هاشمي
در سايت اينترنتي آيت الله هاشمي رفسنجاني در بخش زندگينامه و به قلم خود هاشمي آمده است: « در سال 1337 در رفسنجان برایم خواستگاری کردند؛ دختر حجت‌الاسلام آسید محمد صادق مرعشی که اسناد رسمی داشتند و از تحصیلات حوزوی بهره‌مند بودند. همسرم از خانواده‌ای است روحانی، از فامیل بزرگ مرعشی و نوه حضرت آیت ا... سید کاظم طباطبائی یزدی صاحب کتاب عروة الوثقی که جایگاه معتبری در همه حوزه‌ها دارد. ثمره این ازدواج پنج فرزند به ترتیب: (فاطمه، محسن، فائزه، مهدی، یاسر) هستند. دخترانم با پسران آقای لاهوتی که یکی پزشک و دیگری دندانپزشک است ازدواج کردند».
البته جمله ديگري نيز در اين زندگينامه وجود دارد كه به شدت جلوه گر است: « خانواده من وارد سياست نشدند»؛ هاشمي ادامه مي‌دهد كه « بچه‌های ما در کار سیاست نیامدند. اما حُسن یا اشکالی وجود دارد که خیلی بی‌رودربایستی برخورد می‌کنند. مخفی‌کاری و ریاکاری نمی‌کنند و هر چه هستند، نشان می‌دهند. در کارهایی که به آنها مربوط نیست دخالت می‌کنند. این روش در جامعه ما باب نیست. به معنای مصطلح وارد سیاست نشدند، ولی وارد میدان شدند... آن طرفش هم سخت است. دستشان به خاطر قدرت باز باشد و سوء استفاده کنند، که نقطه فسادانگیزی است. خودم مواظبت می‌کردم که آلوده نشوند. »
بگذريم از مسائل فراواني كه زندگينامه يك صفحه اي هاشمي در مورد خانواده اش وجود دارد و اين چند خط را هم براي آگاهي نسبي خوانندگان از موضع هاشمي در برابر سياسي كاري‌هاي خانواده نقل كرديم.
با اين مقدمه كوتاه كه ارتباط تلويحي با بحث ما دارد به ادامه بحث مي‌پردازيم. كمتر نوشته اي پيرامون شخصيت عفت مرعشي وجود دارد؛ بي شك محكم ترين و مستندترين نوشته پيرامون وي، كه حتما مورد قبول تمامي افراد خاندان هاشمي رفسنجاني نيز مي‌باشد، كتب خاطراتي است كه به قلم آيت‌الله هاشمي رفسنجاني منتشر مي‌شود. در اين يادداشت سعي شده به بررسي شخصيت عفت مرعشي تنها با استفاده از خاطرات هاشمي در سالهاي 57 تا 68 پرداخته شود.
بي شك عفت مرعشي از محدود زناني است كه به واسطه همسر خود ابراز نظرهاي او – آن هم بيشتر به خاطر خاص بودن برخي از آنان – در سال هاي اخير مورد توجه قرار داشته است؛ البته اين نكته مهمي است كه همسر برخي از سياستمداران زنده و يا فوت شده، براي خود حقي بيشتر از بقيه براي حضور در صحنه هاي سياسي قائل باشند. اين نيز يكي از اشكالات رسانه‌هاست كه همسران برخي سياستمداران را كه تنها دليل توجه به آنان همين همسر بودن يك سياستمدار است و اهميت ذاتي ندارند، مورد توجه قرار مي‌گيرند و اظهارات آنان بزرگ مي‌شود.
اين اتفاق در مورد عفت مرعشي بيش از ساير همسران سياستمداران رخ داد؛ البته افرادي مانند همسر شهيد رجايي نيز بعضا مورد توجه رسانه‌ها به همين دليل قرار مي‌گيرند. البته بايد اعتراف كرد اين امر در مورد زهرا رهنورد همسر ميرحسين موسوي، متفاوت است.
با اين توضيح انتقادي كوتاه، بايد عنوان كرد عفت مرعشي در جريان انتخابات رياست جمهوري دهم پس از دادن رأي به صراحت عنوان كرد كه در صورت پيروزي احمدي نژاد مردم به خيابان ها بريزند؛ و مردم را رسماً دعوت به شورش كرد. فارغ از کینه دو طرفه احمدی نژاد و هاشمی نسبت به یکدیگر(کینه ای که اخیرا در حال تبدیل شدن به نزدیکی است!!) اينكه رسماً مردم دعوت به شورش شوند امر علي حده اي است. پس از اين اظهار نظر كه به سرعت مورد استقبال دشمنان هميشگي ملت قرار گرفت، در سالهاي بعد نيز در جريان هر حادثه اي عفت مرعشي مورد توجه رسانه ها قرار گرفت و خود وي نيز از اين امر راضي به نظر مي‌رسيد. هاشمي نيز هيچگاه موضعي در برابر مواضع ساختار شكنانه همسرش اتخاذ نكرد.
در ادامه نگاهي خواهيم داشت به شخصيت عفت مرعشي، آنگونه كه از خاطرات هاشمي رفسنجاني نشان داده مي‌شود.
1: همسري فداكار و شجاع
هاشمي رفسنجاني در خاطرات خود تلاش كرده است، همسرش را زني شجاع و فداكار نشان دهد. فداكاري همسر هاشمي در جريان ترور هاشمي رفسنجاني در سال 1358 توسط گروه فرقان زمينه را براي تعريف و تمجيد از شجاعت و فداكاري همسرش فراهم ساخت. بدون هيچ تعارفي بايد گفت انصافا همسر هاشمي رفسنجاني در نجات جان هاشمي در جريان ترور وي، نقشي بسيار مهم و قابل تقدير داشته است.
هاشمي در خاطرات سال 57 و 58 خود در شرح حادثه ترور خود نوشته است: « براى من روشن شد كه او قصد سوئى دارد. در همين لحظه او بلافاصله اسلحهاى را از زير پيراهنش بيرون آورد و به سوى من نشانه گرفت. من با توجه به اينكه فاصلهاى نيز با وى نداشتم، مچ همان دستى را كه اسلحهاش در آن بود، گرفتم و با وى گلاويز شدم و متوجه شدم در حالى كه او از خود دفاع مىكند، رفيق وى نيز در حياط منزل، جلوى پاسدار ديگر را گرفته و نمىگذارد كه او به كمك من بيايد. اما سرانجام وقتى او ديد كه دوستش نمىتواند در اتاق پذيرايى، كارى از پيش ببرد و گير افتاده، وارد اتاق شد و از همان كنار در ورودى، شروع به تيراندازى كرد. در اين لحظه بود كه عفت و ساير اعضاى خانواده به كمك آمدند؛ اين در حالى بود كه من احساس مىكردم يك تير به من اصابت كرده و از شكمم خارج شده است. در اين لحظات شخصى كه درون اتاق بود، همچنان تلاش مىكرد گلولهاى ديگر به سوى من شليك كند كه عفت، همسرم، مانع او شد كه وى بتواند به سر من و يا جاى حساس ديگر تيراندازى كند. آنها هم كه ديدند نمىتوانند كارى بكنند، پس از اين درگيرى از صحنه حادثه گريختند. بعد از فرار آن دو نفر، عفت با اتومبيل يكى از همسايگان، مرا به بيمارستان شهدا در ميدان تجريش رساند.» (1)
هاشمي در خاطرات سال 59 خود بار ديگر به فداكاري عفت مرعشي اشاره كرد و نوشت: « خود من نيز حدود يكسال پيش [شب چهارم خرداد 1358]، يكى از اهداف تروريستى اين گروهك بودم. كه به لطف خداوند و با فداكارى و گذشتى كه عفت، همسرم، از خود نشان داد. اقدام تيم عملياتى آنها علىرغم اصابت گلوله به بدنم، نافرجام ماند... حضور فداكارانه و به موقع عفت و تلاش شجاعانه او براى جلوگيرى از اصابت گلولههاى شليك شده به نقاط حساس بدنم، مرد مهاجم و همدستش را كه در حياط در انتظار او بود مجبور به فرار ساخت.»
2. انتقاد از مسئولين و مأمورين از موضع بالا
نگاه عفت مرعشي در انتقاد از برخي فعاليت هاي برخي از افراد و مسئولين نظام، نگاهي از بالا و حق به جانب است؛ اين اتفاق چندين بار در خاطرات هاشمي بيان شده كه به تناسب اهميت موضوعات ذكر شده به اجمال به برخي از آنها اشاره مي‌شود.
«دير وقت به خانه آمدم و تازه عفت از كمبودها و غلط كاريهاى بعضى از مسئولان در كرج و رفسنجان، از قول شخصى، مطالبى داشت كه چون مغرضانه گفته بودند، ناراحت كننده بود... صبح زود، عفت در ادامه حرفهاى شب گذشته، جرو بحث داشت. با عصبانيت از خانه بيرون رفتم. مشكل اينجاست كه به انقلاب علاقهمند است و روزها در ملاقاتها و برخوردهايش- كه از كمبودهاى كشور انتقاد مىشود و خوب نمىتواند دفاع كند- ناراحت مىشود و لحظات كوتاهى كه من به خانه مىآيم، اين گونه مطالب را كه رنجش مىدهد، مىخواهد با من طرح كند و ناراحتى ايجاد مىشود.» (2)
خانم عفت مرعشی به همراه همسر و پسرش
البته هاشمي اين مطالب را براي اينكه در خواننده القا نشود كه همسرش با نظام مشكل دارد، به پاي دلسوزي او براي انقلاب مي‌گذارد. البته ممكن است كه چنين نيز باشد، ولي نوع بيان عفت مرعشي در انتقال مشكلات به هاشمي نكته ديگري را نيز روشن مي‌سازد و آن همانا نگاه بالا به پايين وي و ديگران را كارمند خود و خانواده خود دانستن است. بررسي ديگر موارد تا حدودي اين ادعا را روشن مي‌سازد:
«عفت با بچهها و حسين آقامرعشى به پارك ارم (خرم سابق) رفته بودند. آنجا به خاطر سوء رفتار مسئولان با مردم، درگيرى پيش آمده بود. تلفنى از خانه خواسته بودند كه كسى برود و وضع را ببيند. آقاى رحمانى پاسدار رفت و آمد و عفت خيلى ناراحت بود و هنوز ناراحت است. اگر اين گونه كه مىگويد باشد، حق بااوست، بايد آنها ادب شوند.» (4)
اين اتفاق حتي با پاسداران دفتر خود هاشمي نيز رخ مي‌دهد و خانم مرعشي با آنان نيز به دلايلي درگير مي‌شود: « امروز عفت همراه فاطى با پاسداران بيرون خانه بر سر محل پارك ماشين، درگير شده بودند. اوقاتش تلخ بود و من را هم ناراحت كرد.» (5) به درگيري كشاندن و مقاومت در برابر هر موضوعي كه باب ميل عفت مرعشي نبود، از ويژگيهاي هميشگي همسر هاشمي به شمار مي‌رود.
يكي ديگر از اين موارد را هاشمي به خوبي توضيح داده است: « عفت، اعظم و عماد براى سفر به فرودگاه مهرآباد رفتند. مطابق معمول دير رسيدند و تحويل بارشان دچار اشكال شد. به دفترم گفتم مشكل را رفع كند. به عفت كه اظهار ناراحتى مىكرد گفتم يا از اول با شناسايى برويد و اگر مثل مردم مىرويد، مثل همه سر وقت برويد.» (6) اين مدل رفتار خانواده هاشمي و همسرش، حتي اعتراض خود هاشمي را هم در پي داشته است.
3. عفت هاشمی و صبر حضور فرزندان در جبهه
هاشمي در برخي از صفحات كتب خاطرات خود تلاش كرده تا عفت مرعشي را يك همسر منطقي و داراي مقامي معنوي نيز نشان دهد. براي نمونه به برخي از اين خاطرات اشاره مي‌شود.
فرزندان هاشمي رفسنجاني همانند فرزندان ديگر مردم عادي و مسئول در كشور در ايام جنگ، به سوي جبهه ها مي‌رفته اند. هاشمي تلاش كرده تا در اين آمد و شد هاي فرزندانش از جبهه حالت‌هاي خاصي را به همسرش نسبت دهد؛ برخي از اين موارد به اين شرح است:
« عفت، فاطي و سارا به مجلس آمدند؛ براي بدرقه مهدي و ياسر كه عازم جبهه بودند. دعاي سفر در گوش آنها خواندم و وداع كردند. عفت آرامش خوبي دارد؛ جالب است كه مادري دو فرزندش به جبهه بروند و او اين گونه آرام باشد. در شرايط معمولي غيبت هاي كوتاه آنها را تحمل نمي‌كند.» (7) تعريف و تمجيد هاشمي از بدرقه هاي فرزندانش توسط همسرش، در چندين و چندجاي خاطرات بيان شده و روحيه خاصي به عفت مرعشي نسبت داده شده كه به همين يك مورد اكتفا مي‌كنيم.
در يكي از موارد بسيار جالب، هاشمي در مورد همسرش اینگونه می گوید: « عصر آقاي رحماني محافظم و مهدي فرزندم از جبهه تلفن كردند و خداحافظي نمودند و گفتند عازم خط مقدم براي عمليات هستند... عفت نيست و خبر ندارد، لابد خواب خواهد ديد.» (8)
هاشمي در جايي ديگر به ماجراي مجروحيت فرزندش ياسر اشاره كرده و مي‌نويسد: « عفت از رفسنجان آمده بود. ياسر هم از بيمارستان مرخص شده بود... عفت مي‌گويد به دلش برات شده بود كه ياسر مجروح خواهد شد.» (9)
هاشمي در نامه اي به فرزندش مهدي هاشمي به نمونه اي ديگر از مقامات همسرش اشاره كرده و مي‌نويسد: « يادم آمد كه مادرت عفت، در سفر زيارت عتبات عاليات در حرم مقدس امام حسين (ع) از خداوند فرزند صالحي خواسته بود و پس از آنكه تو به دنيا آمدي، دعايش را مستجاب مي‌دانست و خوابي هم گويا در همين رابطه ديده بود و اكنون مي‌بينم افتخار شركت در راهيان كربلا را داري.» (10)
4. انتقاد از امام خميني
يكي ديگر از ويژگيهاي عفت مرعشي در خاطرات هاشمي انتقادات وي از امام خميني و برخي گفتارهاي ايشان است؛ آن هم اموري كه در صحيح بودن آن هيچ شكي نيست. براي نمونه در ايامي كه بني صدر در حال كنده شدن از نظام بود، حضرت امام بخاطر ويژگيهاي رهبري خويش و رويكرد جذب و حفظ بني صدر، در سخنان خويش معمولا تلاش مي‌كردند تا وي را با يادآوري برخي خصلت هاي خوب خانوادگي وي، او را هم درون نظام نگه دارند. براي نمونه امام خمينى در ديدار با انجمنهاى اسلامى درباره بنىصدر فرمودند:
« رئيس جمهور يك شخصى است پسر بنىصدر همدانى، يك ملاى همدان، حال هم كه هست از آن يال و كوپال دارها نيست و از خود مردم است» (11)
در واكنش به اين سخن حكيمانه حضرت امام، عفت مرعشي ناراحتي خود را به هاشمي انتقال داده، به گونه اي كه هاشمي آورده « شب كه به خانه آمدم خيلى خسته بودم. عفت از اينكه باز در گفتههاى امام ستايش از بنىصدر شده، ناراحت بود و مىگفت خانم شهيد مطهرى هم ناراحت است، ولى من توضيح دادم كه ستايش مهمى نبوده. ولى نظرى هم اين است كه همين مقدار هم در اين شرايط زياد است. كاملًا روشن شده بنىصدر در كنار ضدانقلاب است. حاضر نيست منافقانى را كه مىخواهند جنگ داخلى را شروع كنند، محكوم نمايد. با اينكه امام از او خواستهاند. ولى امام با توجه به مصالح كلى انقلاب، حركت مىفرمايند.» (12) هاشمي هم براي اينكه انتقاد همسرش را تا حدودي عادي جلوه دهد عنوان مي‌كند كه برخي ديگر نيز چنين نظري دارند؛ اما خود وي نيز معترف است كه عمل امام صحيح است. البته در آن روزگار بسیاری از انقلابیون از سعه صدر امام تعجب می کردند و کاسه صبرشان از اعمال بنی صدر لبریز شده بود.
موضع گيري در برابر ماجراي بركناري منتظري با تدبير شجاعانه و انديشمندانه حضرت امام، از ديگر ويژگيهاي عفت مرعشي است كه در خاطرات سال 68 هاشمي به تعدد ديده مي‌شود. در ادامه به نقل مستقيم برخي از اين انتقادات اشاره مي‌شود:
«عفت و مهدي در ارتباط با مسئله آيت الله منتظري اوقات تلخي كردند. با عصبانيت خوابيدم. »
«عفت از خانم شهيد بهشتي نقل كرد كه خانم گرجي در جلسه اي عليه آقاي منتظري صحبت كرده است؛ خانم بهشتي و عفت ناراحت شده بودند.» (13)
« عفت به جلسه فاتحه مرحوم دكتر اسدي لاري رفته بود.شب آمد. او از اظهارات آقاي محمد يزدي راجع به آيت الله منتظري گله داشت.» (14)
البته موارد متعدد ديگري در تمام اين تقسيم بندي وجود دارد كه به دليل جلوگيري از اطاله كلام، آن را به فرصتي ديگر وا مي‌نهيم.
جمع بندي شخصيت عفت مرعشي
به نظر مي‌رسد مطرح شدن همسر سياستمداران در عرصه سياسي و رسانه‌اي كشور امر مطلوبي نيست و نيازي هم به مطرح شدن افرادي كه بالعرض مهم هستند كوچكترين اهميتي ندارد و نبايد رخ‌دهد. اين كه عده اي كه جايگاه علمي و سياسي بالايي جز انتساب به برخي از شخصيت‌هاي سياسي كشور ندارند، مورد توجه رسانه‌ها قرار بگيرند و هر كلام و رفتار آنان با اهميت تلقي شود، به هيچ وجه امري مطلوب نبوده و انتساب به اشخاص نبايد باعث مهم شدن افراد گردد. عفت مرعشي و ديگر اعضاي خانواده هاشمي نيز از اين امر جدا نيستند؛ همه مي دانند كه اگر انتساب اين اشخاص به آيت‌الله هاشمي رفسنجاني نبود، هيچكدام به هيچ وجه در حد مطرح شدن در رسانه ها نبودند. اين امر البته مراقبت هاشمي را نياز داشت كه چنين نشد و جايگاه پدر مورد سوء استفاده قرار گرفت. نقش برخی اعضای خانواده هاشمی در فتنه سال 88 هنوز از يادها نرفته است.
