ریشه های فکری جریان تکفیری

گروه فرق ضاله «تیتریک»؛ جنبش تکفیری طیفی از افکار و عقاید را شامل می شود که برای پیشبرد اهداف اسلامی در کشورهای مختلف در قالب حزب ها و گروه های گوناگون فعالیت می کنند. در واقع تکفیری یک حزب یا گروه خاص و مستقل نیست، بلکه نوعی تفکر است که دیگران را به گمان خود کافر پنداشته و گروه های مختلفی این نوع از طرز فکر را نمایندگی می کنند که به نام گروه های تکفیری مطرح هستند. تکفیری به فرد یا جریانی اطلاق می‌شود که از قرائت‌‌های مختلف سلفی و وهابی برخاسته و دیگر مسلمانان را به‌صرف آن که با آنان هم‌عقیده نیستند، با معیارهای باطل خود، متهم به کفر و خروج از دین می‌کنند. برای شناخت بهتر این گروه ها نیاز است که رهبران فکری این گروهها شناخته شود، لذا در این نوشتار سعی بر آن است اندیشه های عمده ی رهبران مختلف این جریان فکری مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد. از جمله رهبران عمده ی آن می توان به احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب اشاره کرد.

1- احمد بن حنبل:

برای بررسی عقاید تکفیری، ناچاریم، ابتدا بحث را از اولین خط سلفی شروع کنیم، مرحله ای که به احمد بن حنبل منسوب است. از رؤسا و احیا کنندگان سلفی گری را می توان احمد بن حنبل شیبانی صاحب کتاب حدیثی به نام المسند و مؤسس فقه حنبلی دانست. در واقع احمد بن حنبل به عنوان امام و پیشوای سلفیه نیز شناخته می شود، زیرا او اولین کسی بود که هنگامی که با هجوم فلسفه ها و فرهنگ های بیگانه از قبیل هند و یونان و ایران به حوزه های اسلامی و مخلوط شدن آن با عقاید اسلامی مواجه شد، به این فکر افتاد که حدیث را از این هجمه نجات دهد، ولی به تفریط شدیدی گرفتار شده و به طور کلی عقل گرایی و عقلانیت را انکار کرده و راه ورود آن را به احادیث بست. بنابراین اگر چه می خواست از برخی مشکلات رهایی یابد ولی در عوض به مشکلاتی بسیار دشوارتر گرفتار شد. تکیه ی اساسی احمد بن حنبل، به عنوان رئیس خط «سلفی گری» بر سماع و شنیدن است؛ یعنی توجه کردن به ظاهر آیات و احادیث نبوی در عقاید و عدم توجه به عقل.1 روش احمد بن حنبل درباره عقیده و کیفیت تبیین آن، این بود که از هرچه که صحابه و تابعین سخن می گفتند او نیز سخن می گفت. در هرچه آنان سکوت می کردند او نیز سکوت می کرد و بر ظاهر کتاب و سنت حکم می کرد، و هیچ حدیثی را تأویل نمی کرد و در مورد صفات خبریه نیز، بدون تاویل به ظاهرشان اعتقاد داشت. وی اشاره می کرد: «ما روایت را همان گونه که هست روایت می کینم و آن را تصدیق می نماییم.»2در قرن اول تا سوم هجری، اهل سنت از نظر فقهی به دو گروه «اهل رأی» و «اهل حدیث» تقسیم می شوند. اهل حدیث آن دسته از عالمان دینی بودند که در استنباط احکام شرعی به عقل اهمیت و جایگاهی نمی دادند و چنان چه مدعی بودند، فقط به کتاب و سنت بسنده می کردند. احمد بن حنبل از آن دسته از فقها و پیشوایان مذاهب اربعه اهل سنت است که با «رأی» و یا «استدلال عقلی» به شدت مخالف است. ابن تیمیه در قرن هفتم و هشتم هجری از مشرب فکری احمد بن حنبل تبعیت جسته و مشی آن را انتخاب کرده است. در واقع می توان گفت وی احیا کننده ی سنت احمد بن حنبل است.3 به طور کلی می توان گفت؛ احمد بن حنبل مذهب خود را بر چند اصل ذیل بنیاد نهاد: 1- نص قرآن و سنت 2- فتاوی صحابه ی پیغمبر(ص) 3- در صورت اختلاف قول آنها، هر کدام موافق کتاب و سنت باشد. 4- اعتبار دادن به تمام احادیث مرسل و ضعیف.

مذهب احمد بن حنبل بعد از او اندکی گسترش یافت و بار دیگر در قرن هفتم هجری توسط ابن تیمیه (661-728ق) تبلیغ و ترویج گردید.4 به طور کلی می توان سه ویژگی ذیل را به عنوان سرفصل تفکر احمد بن حنبل و شاگردش ابن تیمیه بیان کرد که شدیداً مورد استفاده ی گروه های تندرو و تکفیری قرار می گیرد و آن ها برای توجیه اعمال تند و رفتار خود و کسب مشروعیت بین افکار عمومی، آرا و عقاید وی را به عنوان مبانی فکری حرکت خود مورد استفاده قرار می دهند:

1- سنت گرایی شدید و افراطی.

2- منطق ناپذیری و خردستیزی.

3- انعطاف ناپذیری در برابر پدیده های نوین فکری و مدنی.5

به عبارتی می توان گفت موارد بالا جزء اصول محوری اندیشه های احمد بن حنبل است، که مورد استفاده ی گروه های تکفیری قرار می گیرد و باعث می شود که وی در ردیف رهبران فکری گروه های تندرو بالخصوص تکفیری ها قرار گیرد.

2- احمد ابن تیمیه:

ابن تیمیه در خانواده ی حنبلی مذهب متولد شد و مردانش به ترتیب رهبری این مذهب را بر عهده داشتند و اولین آن ها محمدبن خضر بن تیمیه بود. 6 ابن تیمیه نیز که ادامه دهنده ی خط فکری احمد بن حنبل در سلفی گری است، فکری همانند او داشت. شیخ محمد ابو زهره در این باره می گوید: این تیمیه معتقد بود که مذهب سلف اثبات هر معنا و صفتی است که در قرآن برای خداوند ثابت شده است؛ ماند فوقیت، تحیّیت، استواری بر عرش وجه، دست، محبت، بغض و نیز آن چه که در روایات به آن اشاره شده است، البته بدون هیچ-گونه تأویل. قبل از ابن تیمیه، حنابله نیز همین فکر و عقیده را در قرن چهارم هجری - قمری نسبت به صفاتی که در قرآن و روایات راجع به خداوند آمده، داشتند. آن ها مدعی بودند که مذهب سلف همین بوده است. درحالی که علمای عصر آنان به مخالفت برآمده و معتقد بودند که این گونه اعتقاد منجر به تشبیه و جسمیت خداوند متعال می شود.7 احمد بن تیمیه را می توان منشأ تحولی بزرگ در تاریخ تفکر اسلامی و در دوره های بعد در عرصه های عملی سیاست و اجتماع دانست. موقعی که ابن تیمیه در زمان خود، با حرارت و تندی به طرح دیدگاه هایش می پرداخت و در فعالیت های سیاسی و اجتماعی لحظه ای آرام نمی گرفت، و به طرح دیدگاه هایش می پرداخت و در فعالیت های سیاسی اجتماعی لحظه ای آرام نمی گرفت، و به دلیل دیدگاه های افراطی و نأمانوسش با مبانی و تفکر اسلامی، از سوی اغلب علمای زمان خود مورد طرد و رد قرار می گرفت، شاید خودش هم باور نمی کرد که قرن ها بعد این دیدگاه ها توسط محمدبن عبدالوهاب تئوریزه و زنده شوند و در قرن بیست و یکم چنان طرفداران پروپا قرصی پیدا کنند که بخشی از دنیای اسلام را تحت تأثیر قرار دهند. هم اکنون افراطی ترین گروه های مسلمان پیرو جریانی هستند که دیدگاه های ابن تیمیه منشا و موجد آن هاست. ابن تیمیه متن هایش دارای ویژگی کلی و یکسانی است، و آن استناد به قرآن، سنت و سخنان سلف صالح با تفسیر خودش و انتخاب آن ها به عنوان اصلی برای همه دلایل فقهی اش. وی در فتاوای خودش ابتدا به قرآن استناد می کرد، سپس به رأی اجماع و بعد از آن قیاس می کرد. وی در دایره کتاب و سنت می اندیشید و از کسی تقلید نمی کرد.8 با مراجعه به نظرات سلفیّون؛ از قبیل احمد بن حنبل، ابن تیمیه و دیگران پی می بریم که آنان هیچ ارزشی برای عقل قائل نبودند. ابن تیمیه می گوید: کسانی که ادعای تمجید از عقل دارند در حقیقت ادعای تمجید از بتی دارند که آن را عقل نامیده اند. هرگز عقل به تنهایی در هدایت و ارشاد کافی نیست و گرنه خداوند رسولان را نمی فرستاد9. از جمله نظرات شخصی و نوآوری های او در دین که در زمان خودش مخالفت های زیادی از سوی علما مذاهب مختلف به دنبال داشت عبارت بود از: منع زیارت قبور پیامبر، انبیا و صالحان، حکم به قتل کاهلان نماز و احکام، تغییر متن احادیث؛ شیوه ی وی درباره ی احادیث و روایت هایی که بر خلاف میل او بود این بود که یا آن ها را تکذیب می کرد یا به طور نیمه آن ها را بیان می کرد. وی همچنین به شدت با شیعه مخالف بود و با الفاظ زشت و دون شأن یک عالم، آن ها را مورد توهین و تهمت قرار می داد. وی امور و اعتقاداتی را به شیعه نسبت می دهد که اساساً شیعه آن گونه نیست. وی معتقد بود همه ی مسلمانان به غیر از اهل سنت در آتش هستند. هر چند درست است که ابن تیمیه در طرح دیدگاه های خود به قرآن و سنت استناد می کرد، اما مشکل وی داشتن دیدگاه تک بعدی و سطحی بود. یعنی فقط بخش های خاصی از اسلام در دیدگاه وی برجسته می شود و دیدگاهش نسبت به آن ها نیز سطحی می باشد؛ چرا که قبل از وی نیز قرآن و سنت در دسترس هزاران نفر از عالمان و دانشمندان قرار گرفته بود ولی هیچ کدام از آن ها استنباط های تند و افراطی نداشتند و رفتارهای مشابه ابن تیمیه از آن ها سر نزده است.10 برخی از علمای اهل سنت چون عبد الکافی ابن تیمیه را فردى بدعت گو، گمراه کننده و افراطی مـى دانند: «ابن تیمیه بدعت هایی در اصول عقاید ایجاد کرد و ارکان و پایه هاى اسلام را خراب کرد این ها همه بعد از آن بود که او خود را زیر پـوشـش تبعیت از کتاب و سنت پنهان کرد و اظهار کرد که به سوى حق دعوت و به بهشت هـدایـت مـى کند. ولى از تبعیت سرباز زد و به بدعت گویى پرداخت. او با مخالفت با اجـمـاع از جماعت مسلمین جـدا شـد». ابوبکر حصینی نیز می‏گوید: «پس بدان که من نظر کردم در سخن این خبیث ] ابن تیمیه[ که در قلب او مرض گمراهی است، کسی که از مشتبهات قرآن و سنّت با هدف ایجاد فتنه تبعیت می کند، و کسی که گروهی از عوام و غیره که خداوند اراده هلاکتشان کرده او را متابعت کرده‏اند، در او چیزهایی دیدم که قدرت گفتن آن را ندارم...؛ چرا که در آن‏ها تکذیب پروردگار عالمیان است...». ابن تیمیه 67 سال بدون آنکه ازدواج کند زندگى کرد و به خاطر برخى از عقاید و فتاوایش سه بار به زندان افتاد، او سرانجام در سال (728.ه.ق) در زندان قلعه در شهر دمشق از دنیا رفت. ابن تیمیه را پس از مرگش، پیشواى فرقه وهابیت دانسته اند، هر چند پیروان ابن تیمیه او را از پیشوایان اهل حدیث می دانند؛ اما برخى دیگر شیوه او را در بررسى احادیث نادرست دانسته و مى گویند: او در نقل حدیث دقت نداشته و عجول بوده و از تمایلات نفسانى خود پیروى می کرده است. با این حال اندیشه ابن تیمیه مانند برق و باد در میان مقلدان و شیفتگان او رواج یافت، بى آنکه به خود زحمت دهند و سخنان صحابه را در تفاسیرى همانند تفسیر بغوى، طبرى و یا ابن عطیه که مورد پذیرش او هستند، مشاهده کنند. (سایت اینترنی پژوهشکده باقرالعلوم) به طور خلاصه اعتقادات کلامی و محور اندیشه های ابن تیمیه را که مورد استفاده ی گروه-های تکفیری قرار می گیرد و آن ها با استفاده از آرا و عقاید وی به توجیه اعمال و رفتار خود می پردازند، می توان به صورت زیر بیان کرد:

1- بدعت: او متعقد بود هر چه که در زمان حضرت محمد (ص) و سلف صالح نبوده، بدعت است11. ابن تیمیه معتقد بود متوسل شدن به پیامبر مربوط به زندگی ایشان بوده است و بعد از وفات ایشان هیچ یک از گذشتگان (صحابه و تابعین) به پیامبر متوسل نشده است. ابن تیمیه توسل را به سه صورت معنی کرده است که دو مورد آن مباح و مورد سوم آن حرام است: اول توسل گرفتن با اطاعت کردن از پیامبر و ایمان به او که اصل ایمان و اسلام است. دوم متوسل شدن به دعا و شفاعت آن حضرت در زمان زندگی ایشان و در روز قیامت. سوم متوسل شدن به پیامبر (ص) بعد از فوت ایشان و قسم دادن به ذات او که مورد سوم جزء بدعت ها است12

2- منع زیارات قبور: وی کسانی را که قصد زیارات قبور پیامبر و ائمه را داشتند، با بت پرستان مقایسه می کرد و عمل آن ها را بدعت و حرام می دانسته است.13 ابن تیمیه معتقد است که از خود پیامبر روایتی مستند دال بر زیارت قبر ایشان و قبور سایر انبیا وجود ندارد و همه روایت هایی که درباره ی زیارت قبر ایشان نقل شده ضعیف بوده و گذشتگان درباره ی آن چیزی ذکر نکرده اند و به حدیث پیامبر (ص) استناد می کند که فرمود: قبر من را محل عبور و مرور قرار ندهید14.

3- استغاثه و توسل: وی شفاعت، توسل جستن به انبیاء و ائمه را آثار باقی مانده دوران جاهلیت می داند، و موسلین به آن ها را مشرک و کافر می پندارد.15 ابن تیمیه می گوید، کسی که معتقد باشد برای به دست آوردن منابع و دفع زیان ها و رزق و روزی بندگان، واسطه ای نیاز است، برای خداوند شریک قرار داده و باید توبه کند در غیر اینصورت کشته شود.16

4- سوگند به غیر خدا: از معتقدات نادر دیگر ابن تیمیه این است که سوگند به غیر از خداوند را مطلقاً حرام می داند.

5- شیعه ستیزی: وی تمام تلاش خود را به کار بست تا شیعه را یک جریان سیاسی مرتبط با یهود و دشمن اسلام معرفی کند

6- جبرگرایی: وی به خاطر فقر اندیشه عمیق و بصیرت لازم و نیز طرد عقل در بسیاری از نظرات کلامی خویش، به «جبریه» پیوسته است.

3- تغییر متن احادیث: گفته می شود شیوه ی ابن تیمیه درباره ی احادیث و روایت هایی که برخلاف میل او بوده، این بود که یا آن روایت ها را تکذیب می کرد، یا این که آن ها را به طور نیمه بیان می کرد.17

3- محمدبن عبدالوهاب:

از جمله دیگر رهبران فکری گروه های تکفیری می توان به محمدبن عبدالوهاب اشاره کرد. نوشته اند در دوران نوجوانی به مطالعه کتاب های تفسیر، حدیث و عقاید علاقمند بود و به کتاب های ابن تیمیه و ابن قیم اهمیت زیادی می داد. به این دلیل ابن تیمیه را می توان مرجع فکری او دانست. البته برخی معتقدند نسب محمدبن عبدالوهاب به خانواده ی یهودی می رسد که از جهودان دونمه ترکیه بودند و تظاهر به مسلمانانی می کردند.18عبدالوهاب فردی بود که با مطالعه تألیفات ابن تیمیه، آن ها را جالب یافته و در فهم آن ها تعمق کرده است. در واقع او اندیشه های ابن تیمیه را از قلمرو نظر به ساحت عمل کشاند.19 وی مؤسس فرقه ای به نام «وهابیت» بوده است که از قرن 12 تاکنون برجای مانده است. دلیل این که آراء و افکار وی به راحتی در اختیار سلفی ها و تکفیری ها قرار می گیرد، برمی-گردد به وضوحی و روشنی افکار وی که نیازمند تأمل و تفسیر بیشتری نیست و با منش و رفتار آن ها سازگاری بیشتری دارد. برای مثال وی به طور آشکارا مسلمانان را به اتهام این که متوسل به پیامبر اسلام می شوند یا بر قبور اولیای و ائمه گنبد می سازند، تکفیر می کند.20 در واقع می توان گفت حرکت سلفی محمدبن عبدالوهاب که در محیط حنبلی مذهب و در ادامه ی افکار ابن تیمیه نضج یافت، عمل به سیره ی سلف و مراجعه ی مستقیم به کتاب و سنت بود که خواستار پاک سازی تعالیم دینی از افزوده های سایر مذاهب گوناگون اسلامی بود. موضوعاتی چون مبارزه با تقلید و درگیری با دو جریان مذهبی امامیه و صوفیه و بدعت خواندن برخی از باورها و سنت ها آنان از ویژگی های این گروه فکری است. تصویری که وی از توحید می داد، موجب می  شد بسیاری از مسلمانان از مذاهب گوناگون مخصوصاً گروه های سلفی گری و تکفیری در پیشاپیش همه، امامیه را در معرض انتساب به شرک و تکفیر قرار دهند، و آراء و عقاید وی را بهانه ای برای حمله به دیگر مسلمانان قرار دهند.21علاقه به تخریب آثار بزرگان، مبارزه و مقابله با کتاب های شیعه، تحریف کتاب ها حدیثی و تفسیری و تاریخی اهل سنت، مختصر کردن کتاب ها (بخش هایی از کتاب ها را که موافق عقایدشان نیست، به عنوان این که کتاب را می خواهند مختصر کنند تا برای مردم قابل فهم باشد خلاصه می کنند و چاپ می کنند) تهمت به شیعه از جمله اقدامات مهم وهابی ها است که موجب می شود بین آن ها، سلفی ها و تکفیری ها نزدیکی ایجاد شود، و سلفی های در حال حاضر در کشورهای مختلف از شیوه ی آنان استفاده کنند.22 سیدمحمد امین، آرا و عقاید محمدبن عبدالوهاب را چنین بر می شمارد:حرام بودن برگزاری مجالس یادبود برای گذشتگان حتی پیامبران و ائمه.

1- حرام بودن ساختن گنبد و هر گونه بنا بر روی آرامگاه و مزار انبیا.

2- حرام بودن زیارت انبیا و ائمه و توسل کردن به آن ها و شفیع قرار دادن آن ها به درگاه خداوند و تقدیم نذور و قربانی کردن به قصد قربت.

3- نماز گزاردن در حرم مطهر ائمه. به طوری که پیروان وی چون تکفیری ها ویران کردن بارگاه و گنبد ائمه اطهار و پیامبر گرامی اسلام را واجب می دانند.

4- لزوم پیروی از هر کسی که خود را امام مسلمانان بنامد و شمشیر کند. او خود برحسب مقتضیات شرایط و اوضاع تصمیماتی می گیرد و دیگران باید اجرا کنند و گفتار و کردار کسانی که در گذشته بوده اند بی اعتبار است.

5- پیروان محمدبن عبدالوهاب همه ی طوایف مسلمان را که با آن ها هم فکر نبودند کافر می دانستند و کشتن آن ها را روا می دانستند.23گفته می شود محمدبن  عبدالوهاب با همه مذاهب اسلامی به جز مذهب حنبلی در افتاد.24 در پیروی از مذهب حنبلی هم این مذهب را آن گونه که ابن تیمیه تفسیر می کرد مورد توجه قرار داد. پیروان محمدبن عبدالوهاب به اصل اجتهاد معتقد هستند و به تقلید از هیچ یک از مذاهب چهارگانه پای بند نیستند. محمدبن عبدالوهاب و پیروانش چون تکفیریها معتقدند همه ی مسلمانان بعد از ایمان آوردن کافر شدند و بعد از توحید گرفتار شرک گردیدند. آنها با کفر اصلی کافر شده اند و بلکه بدتر از کفار هستند. بنابر این قتلشان واجب است و جان و مالشان حلال. این کفر ناشی از عبادت کردن قبر انبیا، صالحان و ائمه است. این مسلمان مانند مسیحیان که مسیح و مادرش را بندگی کردند از اموات استغاثه می گیرند و نام آن ها را ذکر می کنند و به واسطه ی آن ها از خدا طلب شفاعت می کنند. به این دلیل نیز است که امروزه پیروان وی یعنی تکفیری ها و سلفی ها و .... ویران کردن قبر پیامبر و صالحان و گنبد هایی را که بر روی آن ساخته شده بود را وظیفهی خود میدانند. به طور کلی باید گفت اساس مذهب مورد نظر محمدبن عبدالوهاب و محور اصلی آن کافر شمردن همه ی مسلمانان است، یعنی موضوعی که اساس اندیشه ی تکفیری ها را تشکیل می دهد و موجب پیوند نزدیک آن ها با محمدبن عبدالوهاب می شود، چرا که آن ها نیز معتقد به کافر بودن سایر مسلمان ها دارند. محمدبن عبدالوهاب موضع کافر بودن سایر مسلمان ها را آشکارا در کتاب های خود بیان کرده است. برای مثال وی در نامه ی «اربع قواعد و کشف الشبهات» می گوید: شرک مسلمانان بدتر از شرک بت پرست ها است؛ برای این که آنان در حالت خوشی شرک می ورزند و در سختی ها مخلص می شوند ولی اینان شرک شان همیشگی است، زیرا آنان در کنار خداوند مردمی را می خوانند که در نزد او جزء مقربان هستند.25

نتیجه گیری:

در این نوشتار سعی بر آن شد که برای بررسی بهتر جنبش های تکفیری ها، اندیشه های رهبران فکری این گروه ها مورد بررسی قرار گیرد. اشاره شد که بدون شک شناخت بهتر هر گروه، حزب، جنبش یا هر جریان سیاسی دیگر، ابتدا مستلزم بررسی اندیشه ی رهبران فکری آن  گروه، حزب و غیره .... است، چرا که عقاید و افکار آن ها است که حزب، جنبش و ... را شکل می دهند. بر همین اساس نیز در این نوشتار سعی کردیم آرا و افکار متفکرانی چون، احمدربن حنبل، ابن تیمیه، محمدبن عبدالوهاب، را مورد تأمل قرار دهیم. اشاره شد که اشخاصی چون احمدربن حنبل، ابن تیمیه، محمدبن غبدالوهاب متفکرانی هستند، که اندیشه ها، آرا و عقاید آن ها تأثیر مستقیمی بر بن مایه های فکری این گروه ها داشته است، چرا که این متفکران با داشتن عقایدی چون، سنت گرایی شدید و افراطی، منطق ناپذیری و خردستیزی، انعطاف ناپذیری در برابر پدیده های نوین فکری و مدنی، متعلق به احمد بن حنبل، منع زیارات قبور، حرام بودن سوگند به غیر خدا، شیعه ستیزی، جبرگرایی، تغییر متن احادیث متعلق به ابن تیمیه، حرام بودن برگزاری مجالس یادبود برای گذشتگان حتی پیامبران و ائمه، حرام بودن ساختن گنبد و هر گونه بنا بر روی آرامگاه و مزار انبیا، حرام بودن زیارت انبیا و ائمه و توسل کردن به آن ها، متعلق به محمدبن وهاب، عملاً خود مروج افکار تند و خشونت آمیز بودند و راه  را برای برداشت تند از افکار خود توسط گروه های تندی چون تکفیری باز گذاشتند. در واقع اشخاصی چون چون احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمدبن وهاب عملاً با اندیشه های خود زمینه ساز رشد چنین گروه هایی با افکار و اعمال تند بودند.

منابع:

(رضوانی، 1388: 13) (شهرستانی، 1364: 129-165) (محمودیان، 1390: 126) (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6 :722 )

1- رضوانی، علی اصغر، شناخت سلفی ها، انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم، 1388، ص:13-14

2- شهرستانی، الملل و النحل، الشریف الرضی‏، تحقیق محمد بدران، قم، چاپ سوم، 1364، ص:165-129

3- محمودیان، محمد، بنیادهای فکری القاعده، انتشارات دانشگاه امام جعفرصادق، تهران، 1390 ص: 126

4- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6 :722

5- محمودیان، پیشین: 126

6- علیخانی، علی اکبر، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران، 1390،272

7- رضوانی، پیشین، ص:13

8- علیخانی، پیشین: ص: 271-315

9- رضوانی، پیشین، ص:16

10-  علیخانی، همان، ص:283، 315

11-  محمودیان، پیشین: 129

12-  علیخانی، پیشین: 284

13-  محمودیان، پیشین: 129

14-  علیخانی، پیشین: 282

15-  محمودیان، پیشین: 129

16-  علیخانی، پیشین: 282

17-  محمودیان، پیشین: 282

18- علیخانی، پیشین: 188

19-  محمودیان، پیشین: 119-131

20- رضوانی، پیشین، 48-46

21-  پاکتچی، احمد- هوشنگی، حسین، بنیادگرایی و سلفیه، انتشارات دانشگاه امام جعفرصادق(ع)، تهران، 1390، ص: 195-197

22- رضوانی، پیشین، ص:60-54

23-  همتی، همایون، نقد و بررسی آیین وهابیت، نشر ضحی، 1367، ص:79

24-  عنایت، حمید، سیری در اندیشه¬های عرب، انتشارات امیرکبیر،تهران،1363، ص: 7

25-  علیخانی، پیشین: ص: