"امام رضایی" که در سینما و تلویزیون ایران هم غریب است...

گروه سینما «تیتریک» ؛با وجود که سینمای پس از انقلاب یکی از اهداف خود را گسترش فرهنگ دینی قرار داده اما در این زمینه خلأهای فراوانی وجود دارد و سینمای ایران هنوز نتوانسته دین خود را به فرهنگ بومی، ملی و دینی ما به درستی ادا کند. یکی از سوژه‌هایی که ظرفیت بالقوه بالایی برای فیلمسازی دارد و می‌تواند سوژه‌های زیادی در اختیار فیلمسازان قرار دهد مساله زیارت و به خصوص زیارت تنها امام شیعه حاضر در ایران، حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه السلام است، اما متاسفانه سینمای ایران بهره اندکی از این ظرفیت عظیم برده است.

در این گزارش نگاهی داریم به فیلم‌هایی که طی سی سال گذشته درباره امام رضا و زیارت آن حضرت در سینما و تلویزیون ایران ساخته شده است و به بررسی چالش‌های ساخت فیلم در حوزه فرهنگی رضوی می‌پردازیم.

«دو چشم بی‌سو»

فیلم سینمایی «دو چشم بی‌سو» ساخته محسن مخملباف با بازی محمد کاسبی و مجید مجیدی در سال 1362 ساخته شد. در آن دوره جنگ تحمیلی در حال وقوع بود و فیلم نیز متأثر از این فضا ساخته شده است و داستان مردی به نام «مشهدی ایمان» را روایت می‌کند که دوست دارد به جبهه برود. به همین دلیل بدهکاری‌هایش را تسویه و مراسم ازدواج دخترش را برگزار می‌کند. از طرف دیگر، پسر نابینایش را از روستا به تهران می‌برد تا در صورت رفتن به جبهه خیالش از طرف او راحت شود.

داماد و پسر مشهدی ایمان زودتر از او به جبهه می‌روند. دامادش شهید و پسرش مجروح می‌شود. از طرف دیگر، اکثر مردان روستا نیز به جبهه رفته‌اند و نیاز است کسی مشکلات روستا را برطرف کند. برای همین مشهدی ایمان در روستا ماندگار می‌شود. اما مشکل اصلی مشهدی ایمان برای رفتن به جبهه نابینایی پسرش است. برای همین برای شفای فرزندش به مشهد می‌رود و به امام رضا (ع) متوسل می‌شود.

«کیمیا»

فیلم سینمایی کیمیا ساخته احمدرضا درویش که در فضای جنگ و دفاع مقدس می‌گذرد، 6 سال پس از اتمام جنگ در سال 1373 ساخته شد. این فیلم که بازیگرانی مانند خسرو شکیبایی، بیتا فرهی و رضا کیانیان در آن حضور دارند، داستان مردی به نام رضاست که در بحبوحه جنگ ایران و عراق و بمباران شهر توسط عراقی‌ها همسر باردار خود را به بیمارستان می‌رساند اما خودش به اسارت عراقی‌ها درمی‌آید. همسر رضا حین عمل جراحی می‌میرد و شکوه جراح او فرزند رضا را نجات می‌دهد. 9 سال بعد رضا از اسارت آزاد می‌شود و به دنبال تنها فرزند خود می‌گردد. کیمیا دختر رضا نزد شکوه در مشهد زندگی می‌کند و رضا هم برای پیدا کردن او به مشهد می‌رود. اما در نهایت به دلیل وابستگی شکوه به کیمیا به زیارت امام رضا (ع) می‌رود و از دخترش دل می‌کند و تصمیم می‌گیرد که اجازه دهد فرزندش به همراه شکوه زندگی کند.

«هر شب تنهایی»

رسول صدرعاملی در سال 1386 سه‌گانه‌ای با موضوع سرگذشت زائران امام رضا (ع) ساخت. یکی از این سه‌گانه‌ها فیلم سینمایی «هر شب تنهایی» با بازی لیلا حاتمی و حامد بهداد بود. صدرعاملی پس از "شب" فیلم "هرشب تنهایی" را از سه گانه زائر مقابل دوربین برد. داستان این فیلم درباره زنی به نام عطیه نویسنده و مجری یک برنامه خانوادگی رادیوست که هر روز به سوالات شنوندگان اين برنامه پاسخ مي دهد و به آنها توصيه مي كند با همسرشان چگونه باشند تا زندگي زناشويي بهتري داشته باشند. عطيه به شهر مقدس مشهد آمده است، اما او درگير مناسبات خود و همسرش است و مشكلي دارد كه حل نشدني است و.. ..

فیلم با رسیدن قطار به مشهد شروع می‌شود؛ رسیدن به ایستگاه زندگی از گذر زمان؛ جایی که باید پیاده شوی و یک روز یا دو سه روز بمانی تا دوباره بر همان قطار سوار شوی و برگردی. تصویر عطیه (با بازی عالی لیلا حاتمی) افتاده بر پنجره ی قطار (نمای غیر موجود، تنها تصویر، محو، بین بودن و نبودن) و مردم و ایستگاه را در نمای واقعی می‌بینیم که جان دارند و دیگر تنها تصویر ماتی نیستند.

در این فیلم صحبت از معجره و باور است در حرم؛ اما فیلم به کلیشه‌ها و تکرار بیش از حد و نخ نما شدن و پیش‌بینی‌پذیر بودن نمی‌شود.

حکایت گمشده هایی که عطیه راهنمائی شان می‌کند و آن دختری که به سر منزل مادر می‌رساندش و انسی که با آن‌ها می‌گیرد. اینکه ما انسان ها، این‌ها را به خاطر خود و تنها خودمان انجام می‌دهیم، برای اطفای نیاز‌های درونی‌مان. شاید عطیه در پناه دادن به آن‌ها، خود را هم نجات می‌دهد، یا شاید منتظر است کسی پناه او نیز بشود. در کنار این، انگار دعای ما انسان‌ها باید توسط انسان‌های دیگر مستجاب شوند و فیلم راه ایجاد معجزات خداوند را به ما نشان می‌دهد.

«شب»

فیلم شب به کارگردانی رسول صدرعاملی و تهیه کنندگی سید کمال طباطبایی و نویسندگی کامبوزیا پرتوی (براساس طرحی از اصغر فرهادی)، با بازی عزت الله انتظامی، مرحوم خسرو شكیبایی و امین حیایی ساخته سال ۱۳۸۶ است.

این فیلم بعنوان نخستین قسمت از سه گانه "زائر" رسول صدرعاملی برای اولین بار در سال تولید در بیست و ششمین جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد و توجه منتقدان و مخاطبان را به خود جلب کرد. فیلم مضمونی دینی دارد و یكی از سه گانه‌های صدرعاملی با موضوع زیارت است. این فیلم داستان گروهبانی را بیان می‌كند كه برای تحویل دادن مجرمی سابقه‌دار به زندان یكی از شهرستان‌ها، مجبور می‌شود كه به همراه مجرم و دستبند، شبی را در مشهد بگذراند.

«شب» در مجموع سه شخصیت محوری دارد اما نتوانسته به درستی به آنها بپردازد. شخصیت‌ها در حد یک تعریف روی کاغذ هستند و بیشتر از آن چیزی به تماشاگر نمی‌رسد.

"شب" طی این سال‌ها چندین‌بار برای اکران عمومی آماده شد و حتی زمان و قرارداد آن نیز به ثبت رسید، اما هر بار به دلایل نا معلومی امکان نمایش پیدا نکرد. دلایل مشخصی هم از سوی مسئولان سینمایی و عوامل فیلم برای به نمایش در نیامدن آن مطرح نشد.

«در انتظار معجزه»

در انتظار معجزه فیلمی به کارگردانی رسول صدرعاملی ساخته سال ۱۳۸۸ است. حمید فرخ نژاد، پریوش نظریه، بیتا فرهی در این فیلم به ایفای نقش می‌پردازند. فيلم درباره امير و مهرانه زن و شوهري است كه چشم ديدن يكديگر را ندارند. ازدواج سه سال پيش آنها اشتباه بوده و زندگي جهنمي آنها امان شان را بريده اما ناگزيرند يك شبانه روز يكديگر را تحمل كنند. آنها در اوج اختلافات خانوادگی، همراه دختر 4 ساله خود برای زیارت امام رضا(ع)‌ عازم مشهد می‌شوند و این سفر سر آغاز تحولاتی در زندگی آنها می‌شود.

«سریال ولایت عشق»

ولایت عشق، سریالی است که در سال ۱۳۷۹ به کارگردانی مهدی فخیم زاده حول محور داستان زندگی "علی بن موسی الرضا" از شبکه اول سیما پخش شد. از بازیگران این سریال می‌توان به فرخ نعمتی، اکبر زنجانپور، مریلا زارعی، محمد صادقی و دانیال حکیمی اشاره کرد.

موضوع داستان در رابطه با زندگی علی بن موسی الرضا و آوردن وی به خراسان و دوران ولایت‌عهدی ایشان و آوردن او به مرو و دوران سخت نیابت او و درگذشتش است. این سریال در زمان خود در ایران محبوب‌ترین سریال مذهبی پس از امام علی بوده‌است.

«اتفاق تازه‌ای به نام سری تله‌فیلم‌سازی زیارتی»

حمید نعمت‌الله نویسنده شناخته‌شده سینما و تلویزیون که آثار ماندگاری چون "بوتیک"، "بی پولی" و "وضعیت سفید" را خلق کرده‌ است، تا به حال چهار تله‌فیلم در قالب مجموعه‌ای با نام "بیا از گذشته حرف بزنیم" را به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی برای گروه فیلم‌های تلویزیونی شبکه سوم سیما کارگردانی کرده که با محوریت سفر سه پیرزن به شهرهای مختلف کشور و اتفاقاتی که برای این سه می‌افتد، ساخته است.

سفرهای سه حاج خانم به نقاط مختلف کشور، ایده‌ای جذاب است که تا به حال به آن پرداخت نکرده‌اند.. .

مضامین انسانی، اجتماعی و شهری در آثار نعمت‌الله پررنگ هستند و همین مساله را می‌توان از ویژگی‌های بارز آثار وی دانست..

نخستین اپیزود با نام "بیا از گذشته حرف بزنیم" درباره سه زن سالمند بود که به قصد زیارت و سیاحت عازم شهر مشهد می‌شوند و در آنجا اتفاقاتی برایشان رخ می‌دهد. خانم خازنه با بازی زنده‌یاد مهین شهابی، خانم جواهری با بازی ثریا قاسمی و خانم محمدی با بازی پورانداخت مهیمن کاراکترهای نخستین قسمت این مجموعه تله‌فیلم‌ها بودند.

در چند سال اخیر هنرمندان زیادی برای ساخت آثاری درباره امام رضا(ع) علاقه نشان داده، ولی با وجود انگیزه بالای کارگردانان مشهور، بسیاری از پروژه‌ها نیمه کاره باقی ماندند یا اصلا کلید نخوردند.

هر سال در مقطع زمانی ولادت و شهادت امام رضا تلویزیون آثاری با موضوع زیارت و حرم امام رضا روانه پخش می‌کند که این برنامه‌ها به مرور زمان، علاوه بر کیفیت حتی به لحاظ کمیت هم کاهش یافته اند. معمولا سوژه‌های این آثار مشابه هم و با نگاهی کلیشه‌ای و سطحی و فاقد پردازش مناسب در فیلم نامه و کارگردانی هستند.

در میان این پروژه‌های سینمایی و به ویژه تلویزیونی نام کارگردانان بزرگ به چشم نمی‌خورد و آشنایی محدود سازندگان این آثار باعث می‌شود فرهنگ رضوی هویت مستقلی پیدا نکند و با آن هم چون دیگر فیلم‌های زیارتی برخورد شود.

در میان فیلم‌های داستانی علاوه بر موضوع و محتوا، مسائل زیبایی شناختی ،عدم پرداخت درست روایتی و نبود حمایت سازمان‌های سینمایی در ساخت و اکران به چشم می‌خورد.

در میان فیلم‌های داستانی بیشترین تاکید را رسول صدر عاملی با ساختن سه گانه" زائر " انجام داده است اما با وجود اثر گذاری محتوایی و زیبایی شناختی به ویژه مورد تقدیر واقع شدن در جشنواره‌ها، این فیلم‌ها در مرحله اکران و ارتباط با مخاطب به مشکل برخوردند.

برای مثال صدر عاملی درباره فیلم شب چنین می‌گوید: « شب » در جشنواره بیست و ششم فیلم فجر به نمایش درآمد و توانست جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد را برای امین حیایی به ارمغان بیاورد اما به دلائل نامعلومی 4 سال توقیف شد! هر چقدر که سعی می‌کنم دلیل توقیف این فیلم را متوجه شوم به جایی نمی‌رسم؛ موضوع فیلم مذهبی هست و خبری از بحث‌های سیاسی و شبه روشنفکری هم درش نیست، پس دلیل توقیف این فیلم چه بوده است؟

ساخت سه گانه درباره زیارت حضرت امام رضا ( ع ) ایده بسیار خوبی بود که می‌توانست بازخوردهای بسیار خوبی هم به همراه داشته باشد اما مطابق معمول کسانی پشت فیلم بودند که نظراتشان را دیکته وار به صدرعاملی بابت ساخت این فیلم ارائه کردند و نتیجه اش هم فیلمی شده است که با وجود تلاش‌ها و حساسیت‌های هنری کارگردان و فیلم نامه نویس ،یک لحظه داستانی است و لحظه ای دیگر حرم امام رضا ( ع ) را نشانمان می‌دهد.

پاسخ این پرسش‌ها را باید مدیران تلویزیونی و سینمایی بدهند. با وجود انگیزه کافی در میان هنرمندان، گرفتاری‌های مالی و نبود متن و عوامل مطلوب و تزریق نگاه کلیشه ای در حوزه مذهب، چنین نتیجه ای در حوزه فرهنگ رضوی در برداشته است.