شرح دعای روز پانزدهم ماه رمضان/ آینده متکبّر
شرح فرازهای دعا
«اللهم ارزقنی فیه طاعه الخاشعین»
«خدایا در این روز اطاعت بندگان خاشع و خاضع خود را نصیب من گردان»
برای آنکه بدانیم خاشعین چه کسانی هستند، بهتر است اول در مورد متکبر ین
صحبت به میان آوریم؛ چرا که خضوع و خشوع به طور کامل با تکبر و غرور تضاد
دارد، به طوری که هر آنچه که در صفات متکبر ین وجود دارد، ضد آن در خاشعین
موجود است.
امام علی (ع) همچنین در قسمتی دیگر نیز فرمودند: «کبر و خودپسندی چیزی است
که قلبهای متکبران را همانند کرده، تا قرنها به تضاد و خونریزی گذراندند
و سینهها از کینهها تنگی گرفت.»
برای روشن شدن این موضوع اشاره میکنیم به قسمتی از سخنان گهربار حضرت علی (ع) که در مورد متکبران اینگونه فرمودند: «آگاه باشید! زنهار! زنهار! از پیروی و فرمانبری سران و بزرگانتان، آنان که به اصل و حسب خود مینازند و خود را بالاتر از آنچه هستند میپندارند و کارهای نادرست را به خدا نسبت میدهند و نعمتهای گسترده خدا را انکار میکنند، تا با خواستههای پروردگار مبارزه کنند و نعمتهای او را نادیده انگارند، آنان شالوده تعصب جاهلی و ستونهای فتنه و شمشیرهای تفاخر جاهلیت هستند.»
در جای دیگری میفرمایند : فَاللهَ اللهَ فی کِبْرِ الْحَمیَّهِ وَ فَخْرِ الْجاهِلیَّهِ . .
خدا را خدا را! از تکبّر و خودپسندی و از تفاخر جاهلی بر حذر باشید. (نهجالبلاغه فیضالاسلام خطبه ۲۳۴ معروف به خطبه قاصعه ص ۷۸۵٫)
خضوع و خشوع همانند ظرفی است که انسان به وسیله آن به جمعآوری رضا و
خشنودی خداوند میپردازد و تکبر چون ظرفی است تو خالی که هیچ چیزی در آن جز
غرور و تکبر جای نمیگیرد و این خضوع و خشوع است که انسان را به خدای خویش
نزدیک میسازد؛ زیرا که هرچه انسان نزد پروردگار عالمیان، خود را ذلیل و
خوار نشان دهد، ارزشش در پیشگاه او بیشتر میشود.
انسانی که صفت تکبّر را در میان صفات خویش جای داده، معمولاً بر روی مسائلی که خود طرح میکند و یا چیزهایی که نفْسِ او خواهان آن است تعصّب دارد و بدون هیچ دلیل منطقی بر روی خواسته خویش اصرار میورزد. چنین کسی در مواردی که با او مخالفت میشود به زور توسل میشود و سعی دارد با مشاجره زبانی حرف خود را به کرسی بنشاند، و در نتیجه به بداخلاقی با دیگران پرداخته تا او را رعایت کنند و به خاطر این تندیِ اخلاق و زشتی درون از پند و اندرز دیگران هیچ بهرهای نمیبرد چرا که به حرف حق گوش نداده و نصیحت دیگران را نمیپذیرد. از انتقاد روی گردان است و به محض شنیدن انتقاد، ناراحت شده آن را نمیپذیرد و همین امر او منشأ کینههای فراوان خواهد شد.
چنانچه حضرت علی (ع) فرمودند: «تاج تواضع و فروتنی را بر سر نهید و تکبر و خودپسندی را زیر پا بگذارید … و تواضع و فروتنی را سنگر میان خود و شیطان و لشکریانش قرار دهید، زیرا شیطان از هر گروهی لشکریان و یارانی سواره و پیاده دارد.» پس خضوع و خشوع در مقابل پروردگار عالمیان همان طاعت و بندگی خالصانه در مقابل ذات اقدس اوست که ما نیز در این روز از خداوند میخواهیم به ما عبادت و اطاعتش را همراه با خضوع و خشوع نصیب کند.
آینده متکبّر
حضرت علی علیه السلام آینده شخص متکبر را در لسان مبارک خود این گونه بیان میدارد:
(( پس شیطان دشمن خدا و پیشوای متعصّبها و سرسلسله تکبّران است که اساس
عصبیّت را بنا نهاد. و بر لباس کبریایی و عظمت، با خدا درافتاد، لباس بزرگی
را بر تن پوشید و پوشش تواضع و فروتنی را از تن درآورْد. آیا نمینگرید که
خدا به خاطر خود بز رگ بینی، او را کوچک ساخت، و به جهت بلندپروازی او را
پست و خوار گردانید؟! پس او را در دنیا طرد شده و آتش جهنم را در قیامت
برای او مهیا فرمود.))( همان ص ۷۷۸٫)
پس کوچک شدن، خوار شدن، طرد شدن و سرانجام آتش جهنم مقصدهایی هستند که مسیر
تکبّر به آنها منتهی میشود، و امیرالمؤمنین(ع) در این مورد ابلیس را
مثال میزنند تا به عنوان الگوی یک متکبّر در اذهان مردم باشد و از عاقبت
امرِ او عبرت بگیرند.
آثار تواضع
تواضع اثرات و نتایج نیکویی دارد که آگاهی از آنها می تواند انسان را به
کسب این صفت شایسته ترغیب و تشویق کند. اکنون به برخی از این آثار اشاره می
کنیم.
۱-تواضع مانند سپر و انباری پر از مهمات و سلاح از انسان در مقابل شیطان
محافظت می کند: امام علی (ع) فرمودند: «اتخذوا التواضع مسلحه بینکم و بین
عدوکم إبلیس و جنوده فإن له من کل أمه جنودا و أعوانا؛ فروتنی را انبار
مهمات میان خود و دشمنتان ابلیس و سپاهیان او قرار دهید؛ زیرا که او در
میان هر امتی برای خود سپاهیان و یارانی دارد». افراد متکبر سعی می کنند بر
دیگران برتری پیدا کنند و به دنبال کسب عظمت در بین مردم هستند در حالیکه
خداوند آنها را ذلیل می کند و قدر و منزلت را به انسان های متواضع اعطا می
کند.
۲- تواضع موجب جلب محبت مردم میشود : امیر مؤمنان (ع) فرمود: «ثمره التواضع
المحبه؛ نتیجه تواضع جلب محبت و علاقه مردم است». چنانچه تکبر باعث ایجاد
دشمنی و عداوت می گردد. چون مردم در مقابل کسی که قصد تحقیر کردن آنها را
داشته باشد موضع گیری می کنند و با او مقابله می کنند.
۳-تواضع موجب سلامتی انسان متواضع است: در بیانی دیگر از امام علی (ع) می
خوانیم: «التواضع یکسبک السلامه؛ فروتنی به تو سلامتی می بخشد».
۴- تواضع موجب تنظیم امور میشود: همچنین ایشان فرمودند: «بخفض الجناح تنتظم
الامور؛ با فروتنی کارها سامان می یابد».کبر مانع کارکرد صحیح عقل انسان
می شود و بر نور عقل پرده افکنده و از درک حقایق جلوگیری می کند.
۵-اگر تمامی افراد جامعه تواضع را پیشه خود قرار دهند، ظلم و ستم از جامعه
رخ برمی بندد: پیامبر اعظم (ص) فرمودند: «تواضعوا حتی لایبغی احد علی احد؛
فروتن باشید تا هیچ کس به دیگری زورگویی و تجاوز نکند».
تواضع ناپسند
اگر چه تواضع در برابر خداوند و مؤمنین یکی از ارزش های انسانی و صفات
پسندیده می باشد ولی اینگونه نیست که در تعالیم اسلامی، این خصلت در تمامی
موارد و در مقابل تمامی افراد پسندیده محسوب شود. بلکه از نظر دین اسلام
برخی از اقسام تواضع نکوهیده می باشند چنانچه برخی از اقسام تکبر مورد
سفارش قرار گرفته اند.
۱-تواضع برای کافر و فاسق:
افرادی هستند که نباید در برابر آنها هیچگونه خضوع و فروتنی کرد بلکه باید
برابر آنها برتری جست مانند کفار. در برابر کافر نباید هیچگونه تواضع کرد
زیرا مورد بغض خدا هستند و خود را از درجه انسانیت ساقط کرده و از هر پستی
پست تر کرده اند، بلکه فردای قیامت آرزو می کنند که ای کاش خاک بودم «إنا
أنذرناکم عذابا قریبا یوم ینظر المرء ما قدمت یداه و یقول الکافر یا لیتنی
کنت ترابا؛ و ما شما را از عذاب نزدیکى بیم دادیم! این عذاب در روزى خواهد
بود که انسان آنچه را از قبل با دست هاى خود فرستاده مى بیند، و کافر مى
گوید: «اى کاش خاک بودم (و گرفتار عذاب نمى شدم)!» (نبأ/ ۴۰)
۲-تواضع برای متکبران:
در برابر انسان متکبر که دیگران را کوچک و خوار می کند نیز، نباید متواضع
بود. زیرا اولا خضوع در برابر متکبر یک نوع ذلت و خواری است که عقلا و شرعا
ناپسند است.در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: «إن الله عز و جل فوض
إلى المؤمن أموره کلها و لم یفوض إلیه أن یکون ذلیلا أما تسمع قول الله
عزوجل یقول و لله العزه و لرسوله و للمؤمنین فالمؤمن یکون عزیزا و لا یکون
ذلیلا… ؛ خداوند اختیار تمام امور مؤمن را به خودش واگذار کرده ولی به او
اختیار نداده که ذلیل باشد. آیا نشنیده ای که خداوند می فرماید: «و عزت به
خداوند و رسولش و مؤمنین اختصاص دارد» پس مؤمن عزیز است و ذلیل نمی باشد.»
ثانیا تواضع برای متکبر، سبب جرأتش بر این کار ناشایست می شود. چنانچه اگر
در برابر او فروتنی نکنند، ممکن است متنبه شده و تکبر را ترک نماید. پس از
باب امر به معروف و نهی از منکر باید در برابر او تکبر کرد.
۳-تواضع فقیر برای ثروتمند:
تواضع برابر اغنیاء و ثروتمندان اگر به ملاحظه ثروت و طمع به مال دنیا از
آنها باشد بسیار مورد نهی قرآن مجید و روایات است. در قرآن می فرماید: «و
لا تمدن عینیک إلى ما متعنا به أزواجا منهم زهره الحیاه الدنیا لنفتنهم
فیه؛ و چشمان خود را بینداز به آنچه داده ایم به اصناف ایشان از زینت
زندگانی دنیا تا آزمایش کنیم ایشان را در آن» (طه/ ۱۳۱) و در حقیقت تواضع
به ثروتمندان به جهت ثروتشان خضوع به مال دنیاست که آن را مؤثر دانسته و از
خدا غافل شده است و این شرک به خداست.
رسول اکرم می فرمایند: «من أتى ذا میسره فتخشع له طلب ما فی یدیه ذهب ثلثا
دینه -ثم قال- و لا تعجل و لیس یکون الرجل ینال من الرجل المرفق فیبجله و
یوقره فقد یجب ذلک له علیه و لکن تراه أنه یرید بتخشعه ما عند الله و یرید
أن یختله عما فی یدیه؛ هر که نزد ثروتمندی بود و از سر چشم داشت به آنچه او
دارد در برابررش کرنش کند، دو سوم دینش از بین می رود. سپس فرمودند:
سراسیمه نشو؛ چنین نیست که هر کس از شخص ثروتمندی به چیزی برسد و بدین سبب
او را احترام و تجلیل کند، لزوما دو سوم دینش از بین برود. بلکه ببین که
آیا قصدش از این کرنش پاداش الهی است یا می خواهد او را فریب دهد و آنچه را
دارد از دستش در آورد.»
«و اشرح فیه صدری بانابه المخبتین بامانک یا امان الخائفین»
«و شرح صدر مردان فروتن و خداترس را به من عطا فرما به حق امان بخشی خود ای ایمنی دلهای ترسان.»
حال مخبتین چه کسانی هستند؟ در دعای این روز نکته اساسی که به آن تأکید
شده است، خضوع و خشوع و فروتنی در مقابل ذات اقدس پروردگار است به طوری که
در این روز از خداوند درخواست میکنیم آنچه را که در صفات و اعمال خالصان و
خاشعان و فروتنان وجود دارد، نصیب ما کند، اما در اینجا میخواهیم بدانیم
مخبتین به چه معناست؟
مخبتین به معنای فروتنان است، آن هم فروتنانی که فروتنی آنان فقط در مقابل
پروردگار جهان و جهانیان است، حال شاید سوال کرد که فروتنان چه کسانی
هستند؟ که در جواب باید بگوییم فروتنی یکی از صفات بارز مؤمنان تقواپیشه
است که شب و روز خود را به تقوا و پرهیزکاری میگذرانند.
چنانچه حضرت علی (ع) در مورد صفت و نشانه یک پرهیزکار فرمودند: «در
دینداری نیرومند، نرمخو و دور اندیش است، دارای ایمانی پر از یقین، حریص
در کسب و دانش، با داشتن علم بردبار، در توانگری میانه رو، در عبادت فروتن،
در تهی دستی آراسته، در سختیها بردبار، در جستجوی کسب حلال، در راه هدایت
شادمان و پرهیز کننده از طمع ورزی، است.»
با توجه به فرموده آن بزرگوار در مییابیم که مخبتین همان پرهیزکاران هستند
که شب و روز خود را به ذکر و یاد خداوند به پایان میبرند که ما نیز در
این روز از خداوند میخواهیم شرح صدری را که مردان پرهیزکار و فروتن دارند،
به ما نیز عطا کند.
"نماز شب شانزدهم ماه رمضان”
دوازده رکعت در هر رکعت حمد و دوازده مرتبه اَلْهیکُمُ التَّکاثُرُ.