تاریخچه نقاره زنی درحرم امام رضا؟

پیشینه ی نقاره نوازی و نقاره خانه در آستان قدس رضوی
براساس گزارش قدس آنلاین،اگر چه از زمان دقیق و چگونگی پیدایش رسم نقاره نوازی در آستان قدس رضوی اطلاع روشنی در دست نیست امّا رواج و دوام این سنت دیرینه ایرانی در اماکن متبرکه، مبین آن است که ایرانیان به همان سان که ذوق و هنر خویش را با شور ایمان درآمیخته و هنر معماری را در قالب طرح های بدیع در محراب، گنبد، مناره و ... متجلی ساخته و معرفت خویشتن را در تزیین طاق ها و ایوان ها و مقرنس و معرق و مضرّس ها با خلق طرح های اسلیمی و دیگر آمیزه های نوخاسته با عالی ترین فرم به منصه ظهور گذارده اند. اینک با گذشت زمان و منسوخ شدن این آیین، نقاره نوازی به یادگار به عنوان آئینی دیرین به جای مانده است.
علت این که چرا در بارگاه ملکوتی امام رضا علیه‏السلام نقاره نواختن معمول شده به درستی معلوم نیست و هر کس طبق ذوق و سلیقه خود دلایلی را بیان می‏نماید، در این جا چند احتمال وجود دارد که عبارتند از:

اول این که چون امام رضا علیه‏السلام عنوان ولیعهدی داشته و سلطان بوده از این جهت نواختن نقاره در آن جا مانند دربار سلاطین معمول شده و بعد مانند یک سنت مانده است.
دوم این که شاید زمانی در آن جا لشگریانی بوده‏اند که برای حفظ و حراست حرم مطهر و شهر مشهد در آن مکان حضور داشته‏اند، برای اعلام آمادگی لشگر نقاره می‏نواختند تا آماده‏ی دفاع و پیکار گردند و بعد از آن به صورت یک سنت مطلوب ماندگار شده است.
سوم این است که نواختن نقاره و دمیدن درکرنای‏ها فقط احترام و تعظیم به بارگاه حضرت امام رضا علیه‏السلام می‏باشد، چون در کاخ‏های پادشاهان و امیران معمول بوده از این جهت در صحن و روضه منوره آن حضرت هم این کار را معمول داشته‏اند، بنابراین نواختن نقاره و دمیدن در شیپورها جنبه تشریفاتی دارد و نظر دیگری در بین نبوده و نیست.

در قرن های اولیه ی اسلامی، نقاره نوازی در دستگاه امیران و حاکمان ایرانی مرسوم بوده، بانگ کوس و نقاره در نزدیکی سرای پادشاهی و دارالحکومه در اوقات معینی صبح و شام شنیده می شد (ناظم الاطباء). نقاره زنی در نقاره خانه، نوبت شاهی به شمار می رفته است (فرهنگ معین) و نقاره خانه اختصاص به پایتخت حکومت داشت و اولین نشانه ی تغییر حکومت، تصرف نقاره خانه بود.
از یک دیدگاه ، این آیین از حدود قرن نهم هجری فراتر نمی رود و قدیم ترین خبر در این باره مربوط به اوایل قرن دهم هجری است وبه گفته دیگر مهم ترین خبرها درباره ی نقاره خانه مربوط به عهد صفویه است. در این دوران مشهد به عنوان مهم ترین شهر مذهبی ایران مورد توجّه خاص شاهان صفوی بود و علاوه بر نقاره ی سلطانی، نقاره ی مخصوص حرم حضرت رضا علیه السلام نیز نواخته می شد و تا اواخر عهد صفویه این آیین رایج و در حال گسترش بوده است. 

با ظهور دولت افشاریه و مرکزیت سیاسی شهر مشهد، آیین نقاره نوازی در آستان قدس از رونق بیشتری برخوردار شد و به جز ایام سوگواری مراسم نقاره ی شادیانه برگزار می شد، چنان که میرزا مهدی استرآبادی در ذکر وقایع سال 1143 ه.ق به ممانعت نادر از اجرای مراسم به علت ماتم و سوگواری مردم خبر داده است.

براساس اسناد رسمی و تاریخی موجود در مرکز اسناد رسمی و نسخ خطی کشور، تاریخچه نقاره‌زنی در حرم امام رضا(ع) به 417سال پیش باز می‌گردد که بیشتر سندهای مربوط به نقاره خانه حرم مطهر از دوره قاجاریه بر جای مانده است.
ودیگرقدیمی‌ترین سند مربوط به نقاره خانه حرم مربوط به سال 1012 هجری قمری و براساس اسناد معتبر حکومتی، نقاره‌خانه حرم در دوره قاجاریه همزمان با رسمیت یافتن مجموعه آستان قدس رضوی، سر و سامان می‌یابد که البته از دوره‌های زمانی مختلف در این خصوص اسناد پیوسته موجود نیست.

در دوران نقاره نوازی قاجاریه از آداب و تشریفات خاصی برخوردار گردید. نام نقاره خانه در عهد قاجاریه کرناخانه بود و نقاره چیان، عملجات شکوه نامیده می شدند که در اسناد عهد قاجاری از آن ها یاد شده است. به نوشته ی پرفسور عبدالغنی میرزایف، در مناسبت های دیگر از جمله رویدادهای خاص مانند ظهور کرامات خاص نیز نقاره نواخته می شد و گاه در ایّام خاص مدت اجرای این مراسم طولانی می گردید. 
در اواخر عهد قاجاریه با ظهور وسایل جدید موسیقی در دربار، نقاره نوازی در شهرها از رونق افتاد و به جز پایتخت و چند شهر مهم به تدریج منسوخ شد که این موضوع در دوره پهلوی نیز ادامه داشت، امّا نقاره نوازی در این دوران در آستان قدس رضوی همچنان با آداب خاص و در نوبت های معین برگزار می گردید و اگر چه در دوره ی نیابت مرحوم محمّد ولی خان اسدی نقاره نوازی در آستان قدس به دلایلی برای مدتی متروک شد، امّا مجدداً از سال 1321 ه.ش این مراسم برقرار گردید و همچون گذشته در زمان های خاص و به جز ایام سوگواری و ماه محرم و صفر اجرا می شد.

نقاره زنی در بارگاه 
نقاره در شبانه روز، دو نوبت، قبل از طلوع و غروب آفتاب در بالای ایوان نقاره‌خانه (در قسمت شرقی صحن عتیق) به مدت تقریباً بیست دقیقه که به آن «خدمت معمولی» می‌گویند نواخته می‌گردد ولی در ماههای محرم و صفر و روزهای سوگواری نقاره مطلقاً نواخته نمی‌شود و در ولادت‌ها و اعیاد و جشن‌های مذهبی علاوه بر معمول دو تا سه نوبت به نام «نقاره‌خانه عید» می نوازند.
نقاره‌زنی از پدر به فرزند ذکور با شرط صلاحیت به ارث می رسد، ولی گاه اتفاق می‌اقتد متوفی فرزند ذکور یا واجد شرایطی نداشته باشد بنابراین روز به روز از تعداد آنان کاسته می شود.
وسایل نقاره‌زنی در گذشته به طوری که در سفرنامه «تاورنیه» ذکر شده است عبارت از نقاره، دهل، سرناو سنج بودند، و در پایتخت از کرنا استفاده می گردید که هفت، هشت پا طول دارد و دهانش خیلی گشاد است و صدای آن تقریباً تا چهار کیلومتر می‌رسید. اما وسایل نقاره‌زنی آستان قدس عبارتند از کرنا و طبل . بعلاوه هر طبالی دو چوب ساده به طول تقریباً بیست سانتیمتر دارد.
. براى نقاره زدن در آستانه مقدسه، محل خاصى در نظر گرفته شده و جاى بلندى فراهم آمده است. این بناى زیبا و باشکوه، بر فراز ایوان شرقى صحن عتیق (انقلاب) قرار دارد و از قسمتهاى مختلف حرم، دیده مى شود. بلندى بنا سبب شده است که به هنگام نقاره زدن، آواى آن تا دوردستها شنیده شود، و بویژه به هنگام برآمدن آفتاب، که شهر از هیاهوى آمد و شد اتومبیلها خالى است، نواى آن در چهارسوى مشهد، گوش شهروندان را نوازش دهد.

بناى نقاره خانه که سراسر از کاشى فیروزه اى و در پیرامون ایوان آن نرده کشى شده است. دو طبقه دارد، طبقه زیرین جاى گذاشتن طبل ها و شیپورها است، و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.

ابزار و وسایل نقاره نوازی
ابزار و وسایل نقاره خانه شامل چهار نوع طبل و کرنا و لوازم متعلق به آن است. طبل ها از کاسه های بزرگ و کوچک مسی و چدنی است که پوست دباغی شده بر روی آن کشیده شده و با دو چوب ساده به طول تقریبی بیست سانتیمتر، نواخته می شوند و کرناها سازهای بادی به طول تقریبی 100 تا 120 سانتیمتر است که از جنس مس یا برنج ساخته شده و آب کُرم داده شده اند.
هر کدام از طبلها ،شکل ،و اسم و آوای ویژه ای دارد.
در نقاره نوازی از چهار نوع طبل به نام های طبل سرچاشنی، گاه برگاه(گورگه، گورگ)، تخم مرغی و ساده(میانه) استفاده می شود. طبل سرچاشنی طبلی کوچک و چدنی و دارای صدای زیر است که به عنوان طبل اصلی و توسط سرچاشنی در تمام مدت نقاره کوبی نواخته می گردد و طبل های دیگر که مسی هستند و در دو اندازه ی بزرگ و میانه تهیه شده اند و صدای بم دارند، هماهنگ با طبل سرچاشنی و طبل «گاه بر گاه» که صدای آن بلندتر از سایر طبل هاست، طبل «تخم مرغی» از نظر صدا بین «گاه بر گاه» و «سرچاشنی» است. طبل ساده که همزمان با طبل «گاه بر گاه» و طبل «تخم مرغی» به صدا می آید و صدای آن شبیه طبل «تخم مرغی» است. به طور متناوب و یک در میان و همنوا با کرنا و گاه تنها تا خاتمه مراسم به عنوان کوس شادیانه همراهی می کنند و ذکر ندارد اما کرنا با ذکری خاص نواخته می شود، ذکری که سینه به سینه رسیده است. 
در هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه(شمال) رو به گنبد مطلای امام و بر روی صندلی های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره خانه(جنوب) می ایستند و هماهنگ نقاره نوازی می کنند سرنواز، آنها را رهبری می کند..

پی نوشت ها:
ضامن هشتم ؛ پورتال جامع رضوی - تاریخچه نقاره‏ زنی + صوت
آستان نیوز،نقاره زنی میراث معنوی کشور

تبیان، تاریخچه نقاره خانه حرم امام رضا_قلسفه نقاره زدن درحرم امام رضا علیه السلام
تابناک، در نقاره خانه امام رضا
وب سایت خبری فرارو
ندای رضوی
 منبع:قدس