واکاوی چیستی واژۀ «حبل الله» در قرآن کریم و نقش آن در وحدت امت اسلامی

گروه دین و اندیشه «تیتریک»؛از ديدگاه قرآن کریم اتحاد، پيوند ، همدلي و انسجام با يكديگر از جايگاه ويژه اي برخوردار است. خداوند متعال در قرآن كريم انسجام و اتحاد را موجب اعتلا ، و تفرقه را باعث انحطاط مي داند.لذا در تعالیم قرآن کریم وحدت اسلامی یکی از مهمترین واجبات است ،خداوند متعال در قرآن آنجا كه مي فرمايد: «و اعتصَموا بِحَبل الله جَميعاً ولاتَفرّقوا همگي به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد».[1] مسلمانان را به وحدت فراخوانده و از تفرقه نهي كرده است.

در اين آيه الفت و برادري بين مسلمانان امري مطلوب و از الطاف الهي دانسته شده است، اما تفرقه و دشمني گناهي است كه مسلمانان نبايد مرتكب آن شوند ( ولا تفرقوا[2]) و هم چنین مفهوم آیۀ مورد نظر برادری همۀ مسلمانان با یکدیگر و صراحت آیه بر معنای فوق الذّکر غیر قابل انکار است. و این پیوند میان مسلمانان خود بیانگر عنایت خاص الهی می باشد. لذادعوت مسلمانان به اتحاد و اُخوّت در آيات متعددي مورد تأكيد قرار گرفته است.

لذا خداوند متعال در قرآن کریم با ذکر شاخصه ای مهم و بنیادین در مقولۀ اتحاد اسلامی تمسّک به حبل الله را به عنوان شاه کلید ایجاد وحدت در جامعه بیان می دارد و تمسک به حبل الله را به عنوان عامل وحدت و بازدارنده از تفرقه یادمی کند زیرا تفرقه چيزي به جز فروپاشي جامعه و اتحاد اسلامی نيست. لذا امت اسلامی با هدف واحد و روش واحد براي حصول و نیل به خداوند و اصل توحید ، با تداوم اتحاد و جلوگيري از تفرقه به آن معنا و مفهوم واقعي مي بخشد، از این رو خداوند برای حفظ اصول وحدت تمسک به حبل الله را به عنوان رفتاری وحدت بخش، و عامل مهم برای جلوگیری از تشتت و تفرقه در جامعه ایمانی ذکر می کند.

در تشریح آموزۀ مهم فوق می توان گفت، حبل به معناي ريسمان، سبب و وسيله و ابزاري است كه با آن مي توان به هدف و خواسته خود رسيد.[3] البته به هرچيز ممتد و طولاني كه وسيله رسيدن به هدف يا محكم و استواركردن چيزي باشد، نيز اطلاق مي شود. [4]اما در اصطلاح قرآني چنان كه راغب اصفهاني از آيات استفاده مي كند، مراد از حبل الله چيزي است كه موجب اتصال ميان انسان و خداوند مي شود. [5]

در باب چیستی و مفهوم و مصادیق حبل الله باید اشاره نمود در تفاسير و روايات تفسيري براي حبل الله مصاديق چندي را بيان كرده اند كه با توجه به تاكيد قرآن و خداوند بر آن مي توان گفت كه همه آنها مي توانند مصداق حبل الله باشند؛ زيرا بدون وجود هر يك از آنها نمي توان سخن از وحدت هدف و وحدت رويه گفت. لذا از مهم ترين مصاديقي كه بيان شده است قرآن است كه خود به عنوان كتاب قانون مطرح است. چنان كه گفته شد اصولا جامعه اي بدون قانون مكتوب نمي تواند به وحدت هدف و رويه دست يابد و به زودي دچار فروپاشي و تشتت مي گردد. علامه طباطبايي برپايه روش تفسير قرآن به قرآن با استناد به آيه 101 همين سوره بر اين باور است كه يكي از مهم ترين مصاديق حبل الله، قرآن كريم است. وي براي تاييد اين برداشت روايتي را از صاحب كتاب تفسير شريف تبيان نقل مي كند كه در آن روايت پيامبر(ص) حبل الله را به قرآن تفسير مي كند.[6]

هم چنین در بیان دیگر مصادیق كه مي توان به عنوان حبل الله از آن ياد كرد وجود شريف پيامبر(ص) و اهل بيت عصمت و طهارت(ع) مي باشد. بر اساس روايتي از امام باقر(ع) در تفسير آيه آمده است كه اهل بيت پيامبر(ع) حبل الله هستند [7]. لیکن در برخي از روايات تفسيري به قرينه آيه 101 سوره آل عمران مراد از حبل الله كتاب و سنت است كه در اين صورت امري باقي و برقرار است و همه جوامع مي توانند با تمسك به آن وحدت خويش را حفظ و از تفرقه و پيامدهاي سوء آن در امان باشند. صاحب تفسیر شریف المیزان با توجه به اين تفسير و روايت اين نظر را پسنديده و به عنوان مصداق واقعي حبل الله از اين راي پشتيباني مي كند.[8]

خداوند متعال براي جلوگيري از تشتت در جامعه ايماني و حفظ اصول وحدت بر لزوم تمسك دست جمعي مردم و مومنان به حبل الله تاكيد مي كند و آن را به عنوان عامل تقوا مورد شناسايي قرار مي دهد؛ زيرا اطاعت از فرمان الهي و نيز تمسك به حبل، مصداقي از تقواي الهي است و انسان با آن مي تواند خود و جامعه را از شر بسياري از امور باز دارد.

خداوند در اين آيه علل و عوامل اصلي ايجاد وحدت جامعه مدينه و نمونه عيني را در ضمن گزارشي تحليل و تبيين مي كند و بيان مي دارد كه اين علل و عوامل همان طور كه در ساخت و تشكل جامعه مدينه نقش داشته در تداوم و بقاي آن نيز نقش خواهد داشت، در اين آيات بر محوريت خداوند و توحيد در همه امور تاكيد مي شود تا نشان داده شود كه اصل کلیدی در وحدت و اتحاد امت اسلامی توحيد و پذيرش وحدانيت الهي است..

نباید این نکتۀ مهم را فراموش نمود که قرآن کریم در اين آيه، هم به وحدت امر مي‎كند و هم از تفرقه نهي مي‎نمايد لذا در خصوص وحدت، كه ضد آن تفرقه است، به هر دو تصريح مي‎كند و واجب بودن وحدت را با حرام بودن تفرقه در كنار هم صريحا بيان مي‎كند. شايد اين تأكيد براي جلوگيري از بهانه جويي هاي مختلف و تمسك به انواع حيله ها و عذرها براي فرار از وحدت است . توجه به واقعيت موجود ميان مسلمانان و تفرقه شديدي كه بيش از چهارده قرن است خسارتي چندين برابر خسارتهاي ناشي از درگيري با مخالفان اسلام پديد آورده است، مي‎تواند آن همه تأكيد خداي متعال را تفسير كند.

با تشریح آموزۀ قرآنی فوق باید پرسید به راستی چرا امت اسلامی در عمل نتوانسته در مسیر وحدت قرار گیرد ؟به راستی چرا آموزه های ضدقرآنی و ضد وحدت وهابیت و تکفیری بر بسیاری از محافل و مجامع اسلامی سایه افکنده است؟به راستی چرا نهادهای مسئول در جهان اسلام در راستای مقابله با فرقۀ التقاطی وهابیت اقدام موثری از خود بروز نمی دهند تا شاهد تحقق وحدت امت اسلامی باشیم؟ خلاصه آن كه باید گفت جامعه اسلامي براي بازگشت به عزت و كرامت نخست خويش و دست يابي به امت واحدۀ اسلامی مي بايست با توجه به كتاب و سنت در محور توحيد قرار گیرد تا از وحدت و انسجام اسلامی بهره مند شده و ازاختلاف و تفرقه رهايي يابد.

. [1]آل عمران / 103.

. [2]همان.

[3]مجمع البيان ج 1و 2 ص 803.

[4]التحقيق ج 2ص 161.

[5]مفردات ص 217.

[6]تفسير الميزان ج 3 ص 369و التبيان ج 2 ص 545.

[7]تفسير عياشي ج 1 ص 194 و البرهان ج 1 ص 672.

[8]تفسير الميزان ج 3 ص 369.

مهدی نجفی/ کارشناس مسایل مذهبی و دینی