بررسی تاثیرات منفی بحران پیری در آینده کشور

باتوجه به این مطلب که بحران میان سالی از دغدغه های اصلی آینده  کشور بشمار می رود و رهبری بارها نسبت به این موضوع هشدار داده اند بر آن شدیم تا زوایای مختلف این بحران را در قالب یک پرونده ویژه بررسی کنیم.

در این گزارش به بررسی تاثیرات منفی بحرانی پیری  بر سه حوزه اصلی و تاثیر گذاره اجتماع،اقتصاد و سیاست پرداخته شده است.

امروز ما یک فرصت طلایی جمعیت یا «پنجره جمعیت» را تجربه می کنیم. این پنجره زمانی شکل می گیرد که آمار بچه های زیر 15 سال حداکثر 30 درصد جمعیت کشور را شامل شود و آمار سالمندان بالای 65 سال هم در نهایت 15 درصد باشد؛ یعنی نقطه اوج شکوفایی یک کشور از نظر جمعیتی وقتی است که دوسوم جمعیت کشور در سن 15 تا 65 سال یعنی سن مولد باشند. ما هم اکنون در این مقطع قرار گرفته ایم، اما این وضع چندان طولانی نیست و از دست می رود.

براساس آمارها، ما از سال 85 وارد این پنجره شده ایم و فقط تا سال 1425 در این شرایط هستیم. یعنی از بازه چهل ساله ای که می تواند بستر توسعه کشور شود، تاکنون هفت سال را سپری کرده ایم و اگر برنامه ریزی درستی انجام نشود، 33 سال دیگر را هم از دست می دهیم.

از نگاه جمعيت شناسي، جمعيت ايران دارد به سمتي مي رود که اگر همين طور ادامه پيدا کند ما بعد از چند وقت گرفتار دو مسئله ناگوار در جامعه مي شويم.

اول: سالمندي جامعه

در دنياي امروز جمعيت شناسان و انديشمندان در حوزه هاي مختلف، همه اذعان دارند که سالمندي جامعه يکي از خطراتي است که مي تواند جامعه را تهديد کند. سالمند شدن جامعه يعني زياد شدن مصرف کننده ها و کم شدن توليد کننده ها. طبيعي است که وقتي نيروي مولد قوي جامعه اي کم شود، نيروي مصرف کننده زياد مي شود، نياز به توضيح نيست که چه اتفاقي در اين جامعه مي افتد. يکي از اين اتفاق ها اين است که پايه هاي اقتصادي جامعه به شدت متزلزل مي شود.

دوم : کاهش جمعيت

کاهش جمعيت در کشوري با وسعت ما ناامني توليد مي کند. شما اگر خانه اي داشته باشيد به وسعت دوهزار متر؛ اما در اين خانه فقط دو نفر زندگي کنند، چگونه مي توانيد از خانۀ خود مراقبت  کنيد؟ حال اگر يکي از اين دو نفر پير باشد، ضريب امنيتي خانۀ شما چه اندازه پايين مي آيد؟

 اصلي ترين مشکل ما در بحث کنترل جمعيت باورهاي اشتباهي است که بيش از 20 سال به مردم تزريق شده است. تزريق اين باورها به مردم ، جمعيت کمتر را به يک ارزش و يک گفتمان تبديل کرد.

واقعاً کسي که فرزند کمتري دارد، احساس مي کند از فرهنگ بالاتري برخوردار است و کسي که فرزند بيشتري دارد احساس مي کند که نسبت به ديگران فرهنگ پايين تري دارد؟

اقتصاد و بحران پیری

جمعیت -به معنی كمیّت تجمعی انسان- همواره از موضوعات مهم علم اقتصاد بوده و حجم جمعیت و آهنگ تغییرات آن و تأثیرات این دو بر دیگر متغیرهای اقتصادی، در مطالعات انجام‌شده به شكل‌های مختلفی بررسی ‌شده است. در واقع با توجه به این‌كه اندازه‌ی جمعیت و تغییرات آن تأثیر بسیار مهمی بر رشد و توسعه‌ی اقتصادی دارد، بسیاری از مطالعات صورت‌گرفته در علم اقتصاد به نوعی بر این موضوع تمركز دارد.

برخی از نظریه پردازان بزرگ اقتصادی جهان بر ارتباط مستقیم رشد جمعیت و پیشرفت اقتصادی تاکید کرده اند.

جدول زیر گزیده ای از نظریه اندیبشمندان غربی در رابطه با این موضوع است.

 اقتصاددانان اكنون مستقیماً به سراغ اصل موضوع، یعنی خود انسان و كمیّت جمعیت رفته‌اند. از این رو مدل‌هایی كه اكنون در رشد اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرند، نرخ باروری را موتور و محرك رشد اقتصادی در نظر می‌گیرند.

چرا گاهی رشد جمعیت یك تهدید اقتصادی محسوب می شود ؟

باید گفت بدلیل بی‌عدالتی اجتماعی حاكم بر كشورهای مختلف، همیشه قسمتی از جامعه در حال افزایش پرداخت سود و درآمد خود هستند و از طرف دیگر، درآمد سرانه‌ی واقعی بسیاری از مردم كاهش می‌یابد، این كاهش قدرت خرید سبب كاهش تقاضای موجود در بازار می‌شود.

در مواجهه با كاهش اندازه‌ی بازار، تولید نیز كاهش می‌یابد و اقتصاد وارد مسیر ناپایدار می‌گردد؛ لذا بی‌نظمی‌ها جایگزین طرح‌ها و برنامه‌های ازقبل پیش‌بینی‌شده می‌گردد. قیمت‌ها بالا می‌روند و تورم، جدالی دائم را با زندگی مردم آغاز می‌كند به همین دلایل در برخی از تحلیل های نادرست رشد جمعیت نه تنها مطلوب نیست بلکه یک تهدید نیز به شمار می آید.

جامعه و بحران پیری

با شرایط فعلی کشور اگر نگاهی به آینده بیاندازیم تصور اینکه بحران پیری به جامعه ما آسیب رسان نخواهد بود تفکری نادرست است، چراکه بحران پیری در آینده اولین آسیب را به خانواده و پس از آن به جامعه خواهد زد .

در همین ارتباط  پروفسور حسین باهر در خصوص کاهش جمعیت جوان ورفتن به سمت جامعه سالمند، معتقد است که پیر شدن جامعه به معنای خالی شدن کشور از نیروی جوان می باشد که معمولا سازندگی به دست آنها صورت می گیرد،جامعه پیر معمولا جامعه ای مصرف کننده است که همواره باید مورد هزینه کرد دولت ومراقبت باشد در مقابل جامعه جوان تولیدکننده بوده ودرنتیجه کشور را در مسیر بالندگی ، رشد و توسعه قرار می دهد.

از نظر جامعه شناختی جامعه ای متعادل به نظر می رسد که هرم سنی آن به شکل مخروطی کامل ، یعنی 4 تا 4/1 باشد ؛ به عبارت دیگر : یک چهارم جمعیت تا 25 سال ، یک چهارم جمعیت تا 50 سال، ویک چهارم جمعیت تا 75 سال ویک چهارم جمعیت تا 100سال است و  اگر این 4 طیف  سنی را بخواهیم تقسیم بندی کنیم  گروه اول را  در حال تهیه ، گروه دوم تولید، گروه سوم توزیع وگروه چهارم در حال مصرف می باشند بدین ترتیب توانسته ایم جامعه را متعادل و روبرو رشد کنیم.

تاثیر سبک زندگی غربی بر شکل گیری بحران پیری

واقیعتی که وجود دارد این است که به صورت طبيعي در دوره مدرنيته، زندگي ها بر اساس سبک زندگي تمدن غربي مديريت مي شود. اين سبک زندگي ابزاری است که که يکي از ابزارها هم فرزند کمتر است.

کشور هاي خيلي پيشرفته، مثل سوئد،استرالیاو... مجبورند جمعيت مهاجر بسياري در خودشان بپذيرند، بدلیل اينکه نيروي کارشان کم شده است و برای ادامه بقاء کشورشان نیاز مبرم به نیروی کار دارند ، قطعا با ورود مهاجران به خاک هر کشوری مشکلاتی از قبیل فرهنگی ، اجتماعی و... برای مردم آن کشور بوجود خواهد آمد.

جالب است که سياست هاي تشويقي هم در اين کشورها آن طور که بايد جواب نمي دهد. خيلي از کشورهاي اروپايي ديگر هم، نتوانستند اين کار را بکنند، چرا؟ چون سبک زندگي شان عوض شده است. در زندگي جديد ، رفاه ، پول و لذت حرف اول را مي زند. در اين سبک زندگي رفاه ، موفقیت بیشتر محسوب مي شود.

تقلید کورکورانه جهان سوم از جامعه به بن بست رسیده غرب باعث شد که شعار "فرزند کمتر و زندگی بهتر" در میان کشورهای آسیایی گسترش پیدا کند حال انکه زنگ هشدار پیری و خطرات کاهش جمعیت در کشور های غربی که خود الگوی این رویه بوده اند، به صدا در آمده و این کشورها درصدد افزایش جمعیت خود برآمده اند.

با یک نگاه اجمالی به فرمایشات رهبری می توان دریافت که ایشان از مدت ها قبل نسبت به تقلید از سبک زندگی غربی هشدار داده بودند و خطرات کاهش جمعیت و بحران پیری را گوش زد کرده بودند که فرمایشات ایشان در مقاطع مختلف موکد این مسئله  است.

"يك نگاه مقلدانه‌اى به زندگى غربى يا به زندگى اروپايى وجود داشته كه به اين‌جاها منتهى شده... درحالى‌كه امروز در [بعضى از] همين كشورهاى غربى از كاهش بارورى دارند زيان مى‌بينند و پشيمانند، و در بعضى از كشورهاى غربى مطلقاً كاهش بارورى وجود ندارد؛ يعنى خانواده‌هاى پرجمعيت، مثلاً خانواده‌ى آمريكايى با ده دوازده بچه، چطور خانواده‌ى ايرانى [كه] می‌خواهد از او تقليد كند بايد حتماً يك بچه داشته باشد يا دو بچه!               (سخنان رهبر انقلاب 1392/8/8)"

سیاست و بحران پیری

امروزه جمعیت ،بعنوان یکی از عوامل مهم تأثیر گذار بر قدرت دول در روابط خارجی با دیگر کشورها شناخته میشود البته جمعیت  هم دارای ویژگی های کمی و کیفی از لحاظ وجود تخصص ، تعداد نیروهای نظامی ، میزان رشد و سطح سواد است.

امروزه کشور چین با نفوس بیش از یک میلیارد نفر نسبت به آلبانی با نفوس کمتر از 3 میلیون دارای قدرت تأثیر گذاری بیشتری بر سیاست بین المللی است.

نکته

گاهی افزایش جمعیت نه تنها که باعث قدرتمند شدن کشوری در سطح جهان نمیشود بلکه زیادی جمعیت نقش منفی را بازی میکند یعنی در کشوری که جمعیت آن روز به روز افزایش یافته اما از لحاظ اقتصاد ، تکنولوژی یا صنعت ضعیف باشد جمعیت اضافی بصورت یک عامل منفی بوده و توان مانور آن واحد سیاسی در عرصه بین الملل را محدودتر میکند .

 با توجه به مطالب ذکر شده اگر بخواهیم نقش جمعیت را در یک مورد عینی بیان کنیم می توان به دو کشور فرانسه و آلمان اشاره کرد.

  کشور فرانسه در قرن 19 در سطح نظامی و در کل در سطح اروپا از قدرتهای بزرگ به شمار نمی رفت و دلیل اصلی آن کم بودن جمعیت بود و در مقابل کشور آلمان که  در سال 1870 م جمعیتی در حدود 41 میلیون و در سال 1910 م به جمعیتی در حدود 65 میلیون نفر افزایش داد که این افزایش از عوامل اساسی قدرتمندی آلمان در دو جنگ جهانی اول و دوم محسوب می شد.

نگاه به تاریخ تحولات جهان نشان می دهد ، پنجره جمعیت برای اروپا از سال 1950 تا 2000 ، برای چین از 1990 تا 2015 بوده است ، این دوره ها مصادف است با شتاب تحولات در این کشورها، چراکه جمعیت زیر 15 سال مولد نیست و نیاز به مراقبت دارد و جمعیت بالای 65 سال نیز امکان تولید را از دست می دهد.

بنابراین اگر هر کشوری بخواهد روبه پیشرفت حرکت کند باید فرصت رشد را در اختیار پانزده تا شصت و پنج ساله ها قرار دهد، چراکه آن وقت می توانددر توسعه کشور شتاب ایجاد کند ،چون بیماری ها در این بازه سنی زیاد نیست، انرژی و توان بالایی برای کار وجود دارد و نیز بستر آماده ای برای پس انداز وجود دارد که می تواند زمینه ساز  جهش کشور شود.

بررسی آنچه ذکر شد و سخنان بزرگان و اندیشمندان نشان می دهد کشور به سرعت به سمت کهن سالی پیش رفته و جوان نگه داشتن جمعیت کشور زنگ خطری است که باید با بازنگری در سیاست کنترل جمعیت، فرهنگ سازی و افزایش آگاهی خانواده ها بحران پیری کشور را مدیریت کرد.

برهمگان و دستگاه هاي فرهنگي و اجرايي است تا با نگرش صحیح سیستمی و از دریچه تکلیف و رسالت سازمانی برنامه های علمی و عملی روشن، متقن و کارشناسانه ای تدوین و ارائه نمایند تا زمینه رشد وتعالی کشور و فاصله گیری از بحران پیری فراهم شود.

ولی الله صاحبکاری