چه سرنوشتی در انتظار فرزندان دارای ژن اعتیاد است؟

پاسخ سوال بالا، چیزی است که ما حتی از زبان متخصصان و پژوهشگران هم کم شنیده‌ایم، اما وقتی آمارها می‌گویند سهم ژنتیک در بروز اعتیاد فرد، 50 تا 60 درصد است، این پرسش برایمان مطرح می‌شود که آیا به دلیل عدم توجه به فناوری‌های علم نوین در پیشگیری و درمان اعتیاد، اغلب آنچه رشته‌ایم، پنبه شده است؟

خبرنگار فناوری ایسنا پای گفت‌و‌گوی یک پژوهشگر ژنتیک انسانی نشسته است که خود معترف است علم ژنتیک در درمان بیماری اعتیاد بسیار بسیار مغفول و غریب است؛ درحالیکه نبض پیشگیری و درمان اعتیاد عمدتا در دستان همین علم می‌زند؛ علمی که دنیا برایش بهای ویژه‌ای قائل شده اما مراکز تحقیقاتی ما کار تحقیقات در این زمینه را یا شروع نکرده‌اند یا اگر هم تحقیقاتی انجام شده بسیار کم بوده ؛ گویا هرم پیشگیری و درمان اعتیاد خوب شناخته نشده است. پس ما نیاز داریم اولا راجع فناوری‌های علوم نوین مرتبط با اعتیاد خوب بحث و بعد آن را ترویج کنیم.

اولین بحث عمومی و نه فقط تخصصی که می‌توان از علم ژنتیک در مورد اعتیاد مطرح کرد، این است که چه سرنوشتی در انتظار فرزندی است که از پدر یا مادر معتاد متولد می‌شود؟ آیا فرزندان خانواده‌های معتاد از نگاه علم، محکوم به ابتلا به اعتیادند؟ آیا اگر زنان دارای همسر معتاد صاحب فرزندی شوند و در اقدامات مداخلاتی اجتماعی خوب تلاش کرده باشند باید ناامید باشند چون فرزندشان ژن اعتیاد دارد؟

اینها سوالاتی است که فناوری‌های نوین علم ژنتیک پاسخ‌های خوبی برای آن دارد.

دکتر حمیدرضا خرم‌خورشید، متخصص و پژوهشگر ژنتیک انسانی در گفت‌و‌گویی با خبرنگار فناوری ایسنا به تشریح تحقیقات انجام شده در این زمینه پرداخت و مداخلات علم ژنتیک در پیشگیری و درمان اعتیاد را در سه سطح : مرحله «پیشگیری» شامل شناسایی عوامل خطر، برطرف کردن آنها و افزایش سطح بهداشت، مرحله «درمان» شامل تشخیص سریع بیماری اعتیاد، جلوگیری از پیشرفت آن، به کار گیری راه‌های درمانی و در نهایت کاهش تاثیرات سوء آن بر سایر افراد و جامعه و مرحله «توانبخشی» که شامل روش‌هایی جهت درمان و توانبخشی افرادی است که در آنها اعتیاد کاملا مستقر شده است و همچنین پیشگیری از عود دانست و گفت: علم ژنتیک در کل این مراحل نقش دارد.

وی در توضیح این مطلب، اعتیاد را یک بیماری روانی یا سایکولوژیک، پیچیده و چند عاملی توصیف کرد و افزود: اعتیاد اعم از اعتیاد به مواد مخدر،‌الکل و ...، هم مانند سایر بیماری‌های مولتی فاکتوریال، مثل اسکیزوفرنی و بیماری های هیجانی است که هم محیط و هم ژنتیک در بروز آن دخیل است.

وی تاکید کرد که علم ژنتیک در تمام این بیماری‌ها حضور دارد اما باید توجه داشت که میزان تاثیر آن در اعتیادهای مختلف متفاوت است. مثلا در اعتیاد به تریاک، شبه تریاک و هروئین حضور بسیار پررنگی دارد.

دکتر خرم‌خورشید از آماری در زمینه میزان تاثیر ژنتیک در بروز اعتیاد خبر داد که شاید توجهات عموم و نیز متخصصین را به خود جلب کند.

وی سهم ژنتیک در بروز اعتیاد بویژه تریاک ، هروئین و شیشه را ‌50 تا 60 درصد بر اساس مطالعات انجام شده دانست و در تشریح علت این میزان تاثیر، به معرفی ویژگی‌ بیماری‌های چندعاملی از جمله اعتیاد اشاره کرد و گفت: اولین ویژگی آن است که در بروز این بیماری‌ها، هم ژن‌ها و هم محیط نقش دارند. دیگر آن که تعداد ژن‌هایی که در بروز این بیماری‌ها نقش دارند بسیار زیادند؛ بر خلاف برخی بیماری‌ها مثل تالاسمی که یک ژن در بروز آنها نقش دارد. همچنین شناسایی این ژن‌ها تا 10 الی 15 سال پیش بسیار سخت بود اما با تکنیک‌های جدید ژن‌های دخیل در اعتیاد سرانجام تا حدود زیادی شناسایی شدند.

به گفته وی سومین ویژگی بیماری‌های چندعاملی این است که هر چه تعداد مبتلایان به این بیماری‌ها در بین فامیل بیشتر باشد احتمال بروز مجدد آن به شکل وراثتی قوی‌تر خواهد بود.

نکته‌ای که شاید برای خانواده‌های دارای عضو معتاد مهم باشد چهارمین ویژگی بیماری‌های چندعاملی از جمله اعتیاد است و آن این که هر چه اعتیاد فرد مبتلا در پدر ، مادر و افراد درجه یک فامیل شدیدتر باشد احتمال بروز اعتیاد در فرزندان نیز بیشتر است.

ویژگی پنجمی که دکتر خرم‌خورشید به ‌آن اشاره دارد استعداد بالاتر مردان در ابتلا به بعضی از بیماری‌های چند عاملی از جمله اعتیاد است اما نکته مهم این است که اگرچه جنس زن ، جنسی به اصطلاح ناشایع در انتقال ژن اعتیاد است بااین حال اگر زنی (مادر، خواهر و بستگان زن درجه یک) مبتلا به اعتیاد باشد، احتمال ابتلا به اعتیاد بسیار بیشتر خواهد بود.

در توضیح ویژگی ششم بیماری‌های چند عاملی، دکتر خرم‌خورشید به این موضوع اشاره کرد که هر چه از فامیل درجه یک دورتر می‌شویم، میزان بروز مجدد اعتیاد در افراد دیگر خانواده کاهش می‌یابد.

اما شاید مهمترین نکته‌ای که محققان از جمله دکتر خرم‌خورشید در ویژگی بیماری‌های چندعاملی بر آن تاکید دارند این است که چگونگی تاثیر ژنتیک در بروز این بیماری‌ها و بویژه اعتیاد، در مناطق مختلف جهان و بسته به محیط‌ های مختلف فرق دارد و حتما باید الگوهای بومی را مد نظر داشته باشیم چراکه زمینه‌های ژنتیکی و محیط افراد جوامع مختلف با یکدیگر متفاوت است.

با توضیحات این پژوهشگر علم ژنتیک، این پرسش مطرح می‌شود که آیا همه افراد ژن ابتلا به اعتیاد دارند؟ پاسخ مثبت است. همه افراد ژن ابتلا به اعتیاد دارند اما در آنها که مبتلا به اعتیاد می‌شوند، این ژن‌های تاثیرگذار دارای نقص عملکرد هستند و به همین دلیل افراد مستعد در مواجهه با عوامل خطر مبتلا به اعتیاد می‌شوند.

واضح‌تر آن که اگر کسی استعداد ژنتیکی ابتلا به اعتیاد نداشته باشد، وقتی در محیط خطر قرار بگیرد، بدن او پذیرای مواد مخدر نخواهد بود و شانس ابتلای او به اعتیاد خیلی کم است؛ اما اگر کسی ژن اعتیاد داشته باشد، باید در سطح نخست مداخله، یعنی پیگشیری، برای او به طوری فوری، اقدامات لازم را انجام داد تا در محیط خطر قرار نگیرد؛ چون استعداد بالایی برای ابتلا دارد.

شاید مهمترین پرسش شما با این توضیحات این باشد که حالا افراد دارای ژن اعتیاد باید چگونه شناسایی شوند؟ این پژوهشگر ژنتیک در پاسخ به این پرسش گفت: فرض کنید تعداد ژن‌های موثر در بروز اعتیاد افراد، کاملا شناسایی شده‌ باشند و ما بانکی از این ژن‌ها در اختیار داشته باشیم. می‌خواهیم فرزند یک پدر یا مادر معتاد را هم، از لحاظ احتمال انتقال خطر اعتیاد به این فرزند با بررسی ژن‌ها مورد بررسی قرار دهیم. در این جا یک منحنی توزیع نرمال رسم خواهد شد که در برگیرنده کلیه ژنوتیپهای مربوطه است.سپس جایگاه این فرد بر اساس ژنوتیپ وی مشخص شده و میزان ریسک ابتلاء به اعتیاد فرد تعیین می‌شود.

با این وصف باید خانواده‌های دارای عضو معتاد در صورت داشتن فرزند، او را به لحاظ ژنوتیپ مورد بررسی قرار دهند؟

به گفته این محقق علم ژنتیک، اکنون دنیا با درک اهمیت علم ژنتیک، به سمت تعریف جایگاه ویژه این علم در پیشگیری و درمان اعتیاد و نیز طب شخصی رفته است اما متاسفانه در کشور ما لزوم مداخله این علم در حوزه اعتیاد حتی در بین متخصصان ژنتیک هم مغفول مانده است. با این وصف چگونه ممکن است ما مثلا داروی متادون را برای بیماران معتاد یکسان تجویز کنیم و انتظار نتایج کامل درمانی هم داشته باشیم؟

توضیحات این محقق علم ژنتیک یک نگرانی را در ذهن ایجاد می‌کند و آن این که آیا با عدم توجه به علم ژنتیک در حوزه پیشگیری و درمان اعتیاد، احتمال عود اعتیاد در افراد معتاد بالا خواهد رفت و ما همچنان و به طور قطع شاهد تحمیل هزینه‌های گرانبار اعتیاد بر دوش جامعه خواهیم بود؟

پاسخی که این متخصص ژنتیک انسانی می‌دهد دور از این نگرانی نیست. وی گفت: اگر ما از استعداد یک فرد برای ابتلا به اعتیاد یا پاسخهای آنان به درمانهای گوناگون مربوطه باخبر نباشیم، درمان‌ها گاهی بی‌نتیجه است و عدم توجه به علم ژنتیک سهم بسیار بالایی در عود اعتیاد دارد.