طاق شیرین و فرهاد؛ شاخص‌ترین اثر تاریخی ایوان

تاق شیرین و فرهاد ساختمانی باستانی مربوط به دوره ساسانیان است و در استان ایلام شهرستان ایوان واقع شده است. این بنا یادآور افسانه‌ های ایران باستان و نماد فداکاری و آرامش‌ خواهی فرهاد برای شیرین لقب گرفته است. طبق روایات شفاهی مردم محل، این طاق موقع گذر شیرین و فرهاد از این منطقه بنا شده و نقل است که فرهاد در کمتر از یک و نیم روز برای استراحت شیرین این بنا را برپا کرد و به همین دلیل اکثر مردم محل این بنا را با نام طاق شیرین می‌ خوانند. اما به نظر می‌ رسد از پادگان ‌هایی است که در مسیر راه‌ ها می‌ ساخته اند. طبق نظر برخی باستان‌ شناسان، این بنا نیایشگاهی است که در زمان اشکانیان برای پرستش مهر میترا ساخته شده است. بیشتر باستان ‌شناسان نیز معتقدند این بنا برای نگهبانی از مویرگ ‌های جهان راه ابریشم بوده است. این طاق تاریخی-فرهنگی در منطقه زیبای کوهستانی کوشک واقع شده و  به دلیل ویژگیهای منحصر به ‌فرد طبیعی و تاریخی و نقطهٔ تلاقی ییلاق و قشلاق، تفرجگاه زمستانهٔ مردم آن دیار است.

این بنا که در منطقه تنگ کوشک روستای چهل زرعی از توابع شهرستان ایوان قرار دارد از نوع طاق ‌های سنگی است که اولین بار در سال ۱۳۷۹ خورشیدی طی برنامه ‌ای پژوهشی و مرمتی از زیر خاک بیرون آمد. اساس این بنا را طاقی سنگی با پلانی مربع شکل تشکیل می‌ دهد که به دلیل وجود یک اتاقک نیمه زیرزمینی در آن، به نام طاق خوانده می ‌شود. این بنا تماماً از سنگ ‌های حجیم تراش ‌خورده تشکیل شده که به صورت خشکه ‌چین و بدون ملاط و به صورت رَج به رَج بر روی هم قرار گرفته‌ اند. تغییر حالت پشت بام طاق از هلالی به حالت مسطح و یکنواخت، مهم‌ ترین تفاوت این بنا با طاق ‌های دیگر است که شیوه معماری آن را منحصر به فرد می‌ سازد. با عنایت به ویژگی‌ های معماری اثر، مصالح ساخت و چگونگی اجرای آن، می ‌توان این اثر را با بناهای سنگی چون بنای تاریخی پاطاق سرپل ذهاب کرمانشاه و دیگر بناهای سنگی در غرب کشور در مسیر راه‌ های باستانی مربوط به دوره ساسانی مقایسه کرد. هرچند در باور مردم بنا را به شیرین و فرهاد نسبت می ‌دهند، اما واقعیت آن است که به عنوان یک بنای بین ‌راهی حکومت، برای انجام کنترل ایاب و ذهاب و تردد و امنیت کاروانیان مورد استفاده قرار گرفته است.

معماری

تاق شیرین یک اتاقک نیمه زیرزمینی به طول ۳۲۰ سانتیمتر و عرض ۲۹۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر از کف طاق است؛ که در سطح تحتانی دیوار شمالی آن دریچه ‌ای با پوشش بدون دور (تخت) به ابعاد ۱۰۰ × ۱۴۵× ۶۴ سانتیمتر تعبیه شده‌ است. ورودی بنا در بخش جنوب شرقی با پوشش بدون دور (تخت) و به ابعاد ۱۲۵ ×۱۳۰ ×۸۰ سانتیمتر است. شیوه ساخت تاق شیرین با دیگر بناهای هم عصر خود متفاوت است، بدین صورت که ابتدا محل احداث بنا در شیب طبیعی کوهپایه انتخاب، سپس سطح شیب دار را رو به شرق برش داده و بیش از نیمی از بنا را در درون برش ایجاد شده ساخته ‌اند. تنها بخش بیرونی بنا شامل سقف پلکانی و دو طرف درگاه دارای منظر بیرونی است. دیوارهای بنا در سه جهت شمال، جنوب و غرب محصور در برش احداث شدهٔ تپه است، بصورتی که بخش تراش خوردهٔ سنگ‌ ها در نمای داخلی و بخش نتراشیده در برش دیواره قرار گرفته ‌است. نوع تاق را تاق آهنگ یا گهواره‌ ای می ‌گویند که خاص دوران تاریخی ساسانیان است. مصالح ساخت این بنا را تماماً سنگ‌ های حجیم تراش‌ خورده تشکیل داده که به صورت خشکه چین و بدون ملات و به صورت رج رج بر روی هم قرار داده اند. برش دادن تپه نیز بخاطر وضعیت ساخت بنا و جلوگیری از ریزش آن بوده‌ است. سازندگان بنا پس از احداث دیوارها، با یک حرکت دقیق و محاسبه شدهٔ هندسی و معماری در ارتفاع ۱۱۰ سانتیمتر خیز تاق را شروع کرده، و پوشش بنا را با قرار دادن سنگهای تراش خورده به صورت عمود در کنار هم به صورت طاق گهواره ‌ای یا آهنگ در ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر به وجود آورده‌ اند. بزرگترین قطعه سنگ بکار رفته در این بنا، در سردر به ابعاد ۷۲ × ۵۵ ×۱۳۲ سانتیمتر و کوچکترین آن به ابعاد ۲۶ × ۲۴ سانتیمتر در دیواره بنا بکار رفته‌ است. بنای تاق در فضای داخلی کاملاً یکنواخت، ساده و بدون هرگونه تزئین است. در سطح داخلی بنا در حال حاضر کفی موجود نمی ‌باشد؛ تنها بخش نعل درگاهی با پوششی از سنگ‌ های تخت لاشه ‌ای از جنس صخره‌ های بالا دست بنا پوشیده شده‌ است. برای کشف کف احتمالی بنا، گمانه‌ ای درضلع شمال غربی سطح داخلی و در مجاورت دیوارهای شمال و غرب ایجاد گردید، اما اثری از کف بدست نیامد. براساس شواهد موجود، احتمالاً کف بنا را چون نعل درگاهی از سنگ‌ های لاشه‌ ای تخت کف‌ سازی نموده بوده ‌اند. کف کنونی بنا شامل شن و خاک به صورت فشرده و کوبیده شده‌ است. در بنا تاق مذکور، معماران با بکار بردن تنها ۱۷۵ قطعه سنگ ‌تراش خورده، دیوارها و تاق گهواره ‌ای را احداث نموده‌ اند. سنگ‌ های بکار رفته در بنا در هر رج، در ارتفاع یکسان و در یک خط تراش خورده ‌اند. سنگ ‌ها با طول ‌های متفاوت بدون ملات، زبانه یا چفت و بند بر روی هم قرار گرفته ‌اند. تاق شیرین در پای دامنهٔ شرقی ارتفاعات صخره ‌ای از نوع سنگ‌ های لاشه ‌ای قرار گرفته و به علت قرارگیری در مسیر فرسایش صخره‌ های متلاشی شده، مدام در معرض مدفون شدن قرار داشته‌ است.

آنچه که شیوهٔ معماری تاق شیرین را منحصر به فرد نموده، طراحی پشت بام تاق به صورت مسطح و یکنواخت به جای فرم هلالی است. با بازخوانی و احیاء پشت بام بنا مشخص شد که دور تا دور پشت بام بنا، یک مربع کامل در حاشیه تاق گهواره‌ ای به ابعاد ۵۳۰ × ۵۳۰ سانتیمتر و در ارتفاع ۱۸۰ سانتیمتر ساخته شده، به صورتی که پوشش پلکانی شامل چهار پله بر روی هم قرار گرفته ‌اند. در ردیف دوم و سوم پلکان، سنگ ‌ها نسبت به ردیف زیرین ۱۹ تا ۲۰ سانتیمتر به طرف داخل عقب ‌نشینی دارند. این فاصله در هر دو ردیف با قلم شانه ‌ای در یک خط افقی به صورت سرتاسری ایجاد شده است. در ردیف چهارم که آخرین ردیف است، ضمن رعایت همه موارد مذکور از سنگ ‌های بزرگتری استفاده شده ‌است، با این تفاوت که عقب ‌نشینی این ردیف از سنگ ‌ها تنها ۵ سانتیمتر است. علاوه بر این، سنگ ‌های ردیف آخر دارای آب پرهای حجاری شده، پردازش شده و صیقل داده‌ شده‌ است. در سطح فوقانی این ردیف از سنگها، آثار بستهایی فلزی از نوع دم چلچله ‌ای دیده می ‌شود که با هدف تثبیت سنگ‌ ها و استحکام پشت بام بنا تعبیه شده بوده‌ است. در بخش غربی پشت بام به فاصلهٔ ۱۵۰ سانتیمتر از پلکان ردیف اول و در مجاورت برش ایجاد شده در تپه، برای پیشگیری از ریزش دیوارهٔ برش تپه، فرسایش خاک، و مدفون شدن ساختمان، دیواری به طول ۸ متر و ارتفاع ۱۵۰ سانتیمتر در جهت شمال به جنوب با استفاده از قلوه سنگ رودخانه‌ ای و ملات شفته احداث شده است. این دیواره نیز در بخش‌ هایی آسیب دیده بود که بازسازی و مرمت گردیده است.  

موقعیت مکانی

این بنا در ایلام، شهرستان ایوان، بخش زرنه، روستای چهل زرعی، تنگ کوشک واقع شده ‌است. این اثر تاریخی در محدوده منابع طبیعی و در منطقه گرمسیری ایوان قرار دارد. 

انتهای پیام/