قم؛ آشیانه آل محمد/ مقام والای شفاعت حضرت معصومه(س)

مقام شفاعت حضرت معصومه(س)

عبارت «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فإنّ لک عند الله شأن من شأن» یکی از عبارت هایی است که در زیارتنامه حضرت معصومه آمده و از این جهت که این زیارتنامه از سوی معصوم صادر شده بسیار محل تامل است.

زیارتنامه حضرت معصومه(س) شناسنامه معرفی این مخدره عالی مقام است. حضرت امام رضا(ع) با این زیارتنامه مقامات این مخدره را بیان فرمودند. لذا طلب شفاعت حضرت رضا(ع) در زیارتنامه حضرت معصومه(س) اشاره به مقام نورانی حضرت معصومه(س) دارد. با توجه به طلب شفاعتی که در این فراز از حضرت معصومه(س) می کنیم از کلمه شأن در ادامه این فراز زیارتنامه نیز اینگونه برداشت می شود که این شأن همان حق شفاعت است.

در باب مقام شفاعت حضرت معصومه(س) ذکر این روایت خالی از لطف نیست که امام صادق(ع) فرمودند: «الا ان للجنة ثمانیة ابواب ثلاث منها الی قم فیها امراة هی من ولدی اسمها فاطمة بنت موسی، تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة باجمعهم» یعنی آگاه باشید بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است. بانویی از فرزندان من در آنجا وفات می کند که نامش فاطمه دختر موسی است. همه شیعیان ما به شفاعت او وارد بهشت می شوند.»

آیت الله جوادی آملی در تبیین بخشی از زیارتنامۀ حضرت فاطمۀ معصومه(س)که می خوانیم؛ «یا فاطمة إشفَعی لیّ فی الجنة فإن لَکِ عِندَ الله شأناً من الشأن»، مقام شفاعت آن کریمۀ اهل بیت را این گونه بیان می کند: کسی حق شفاعت دارد که در کنار عدالت الهی از مظاهر اسمای حسنای خدا باشد. خداوند اگر با عدل خودش با ما رفتار بکند بسیاری از انسان ها آسیب خواهند دید، ولی اگر رحمت او ضمیمهٴ عدل او گردد در این صورت به این کار «شفاعت» می گویند.

وی ادامه می دهد: لذا اگر حضرت فاطمه معصومه (س)به این مقام رسیده است که همه بزرگان، همه علما، همه مراجع، در کنار بارگاه ملکوتی او عرض می‌کنند: «یا فاطمة إشفَعی لی فی الجنة..» معلوم می‌شود که حقّ شفاعت دارد، شما می‌بینید همهٴ مراجع بزرگ در کنار قبر کریمۀ اهل بیت(س)می‌گویند از ما شفاعت نما، زیرا در قیامت همگان به شفاعت خاندان پیغمبر(علیهم الصلاة و علیهم السلام) نیازمندند.

آیت الله جوادی آملی می افزاید: آنها که اهل بهشت‌اند به برکت شفاعت درجاتشان رفیع می‌شود، همه شیعیان و کسانی که دینشان مورد رضایت خداوند است نیازمند به شفاعت‌اند، یا در نجات از جهنّم یا در تخفیف از عذاب و ورود به بهشت یا ترفیع درجات بهشت، به هر تقدیر در همهٴ این مراحل و درجات به شفاعت نیازمندند. اینکه همه بزرگان در پیشگاه این کریمه عرض می‌کنند «..إشفَعی لی فی الجنة فإن لَکِ عِندَ الله شأناً من الشأن»، معلوم می‌شود که وجود مبارک این کریمه از ولایت الهی برخوردار است و با قرآن همراه است و از قرآن جدا نمی‌شود، چنین مقامی را اگر کسی بشناسد و آن حضرت را با این معرفت زیارت کند استحقاق بهشت را خواهد داشت.

وی معتقد است: همۀ این امور نشان می‌دهد که حضرت فاطمه معصومه(س) به چه جایگاهی رسیده است که امام هشتم و امام نهم(ع) هم ترغیب کرده‌اند که آن حضرت را زیارت کنید به نحوی که وجود مبارک امام رضا (ع) زیارتنامه خاصی مقرر کرده است و هم در این زیارتنامه جملاتی را بیان فرمودند که نشانهٴ مقام و منزلت والای حضرت فاطمه معصومه(س) می باشد.

پاداش عظیم زیارت مرقد حضرت معصومه(س)

در مورد پاداش زیارت مرقد حضرت معصومه(س) روایات متعددی از امام معصوم(ع) نقل شده است. روایات زیر هر کدام پیام ویژه ای از عظمت مقام حضرت معصومه(س) می دهد.

۱) امام صادق(ع) در ضمن گفتاری فرمود: «مَنْ زارَها وَ جبت لَهُ الْجَنَه؛ کسی که او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.»

۲) نیز فرمود «اِنَ زیارتَها تَعْدِلُ الْجَنَهَ؛ همانا زیارت او برابر کسب بهشت است.»

۳) سعد بن سعد اشعری می گوید: در مورد پاداش زیارت قبر حضرت معصومه(ع) از امام رضا(ع) پرسیدم، فرمود «مَنْ زارَها فَلَهُ الْجَنَهُ؛ کسی که او را زیارت کند، پاداش او بهشت است.»

۴) در مورد دیگر فرمود «مَنْ زارَها عارِفاً بِحَقِها فَلَهُ الْجَنَهُ؛ کسی که او را از روی معرفت به شأن و مقامش، زیارت کند، پاداش او بهشت است.»

۵) مَنْ زارَ الْمَعْصُومَهَ بِقُمْ کَمَنْ زارَنی؛ کسی که معصومه(س) را در قم زیارت کند، مانند آن است که مرا زیارت کرده است.

در این روایت پاداش زیارت قبر شریف حضرت معصومه(س)، برابر پاداش زیارت حضرت رضا(ع)، امام معصوم قرار داده شده است، زید شحام از امام صادق(ع) پرسید: پاداش کسی که یکی از شما را زیارت می کند چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «کمن زار رُسْولَ اللهِ؛ مانند کسی است رسول خدا(ص) را زیارت نموده است.

حضرت رضا(ع) فرمود: «اَلا فَمَنْ زارَنِی وَ هُوَ عَلی غُسلٍ، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمٍ وَلَدَتْهُ اُمُهُ؛ آگاه باشید، کسی که مرا در حالی که غسل زیارت کرده زیارت کند، به گونه ای از گناه بیرون آید و پاک می شود که هنگام تولد از مادرش از گناه پاک بود.» لذا بعید نیست که زیارت حضرت معصومه(س) نیز چنین آثاری داشته باشد.

۶) مولی حیدر خوانساری می نویسد: روایت شده، امام رضا(ع) فرمود: هر کس نتواند به زیارت من بیاید، برادرم را در ری(یعنی امام زاده حمزه را که در کنار مرقد حضرت عبدالعظیم(ع) قرار گرفته است یا خواهرم حضرت معصومه(ع) را در قم زیارت کند، به همان ثواب زیارت من می رسد.

آیت الله جوادی آملی در سخنان خود بدین بحث اشاره  داشته و وجود روح ملکوتی برای انسان با منزلت را مطرح می کند و می گوید: منزلت برای انسان از آن جهت که یک روح ملکوتی دارد و آن روح ملکوتی، نه زن است نه مرد قابل تحصیل است؛ چون بدن انسان یا به صورت زن یا به صورت مرد ساخته شده است؛ وگرنه جان و روح انسان که امر ملکوتی است مثل فرشته‌ها، نه مردند و نه زن. روح نه مذکر است نه مؤنّث؛ چون بدن نیست، جسم نیست، ماده نیست؛ لذا کمالها و معارف را هم زنها می‌توانند فراهم بکنند هم مردها.

وی در معرفی عظمت مقام  بانوی کرامت حضرت معصومه(س) نیز بیان داشته است: از آنجا که حضرت فاطمه معصومه (س) که از دودمان نبوت و ولایت است به جایی می‌رسد که امام هشتم و امام نهم(ع) دربارهٴ زیارت او توصیه و سفارش و دستور و برنامه دارند. وجود مبارک امام هشتم علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) رسیده است که، خواهر ما فاطمهٴ معصومه در قم مدفون است [و] هر کس این بانو را زیارت کند بهشت برای او است، و از وجود مبارک امام نهم امام محمد تقی(ع) روایت شده است که عمّهٴ من فاطمهٴ معصومه(س) در قم مدفون است و هر کس آن حضرت را زیارت کند بهشت برای او است.

صاحب تفسیر تسنیم سرّپاداش بهشت برای زائر کریمۀ اهل بیت(س) را ولایت مداری این بانو برشمرده و می گوید: اعمالی که باعث ورود در بهشت است یکسان نیست؛ بعضی از عملهای خیر باعث می‌شود انسان به بهشت راه پیدا کند و بعضی از اعمال خیر سبب می‌شود که بهشت در اختیار اوقرار بگیرد، نه او در اختیار بهشت، لذا سرّ اینکه وجود مبارک امام هشتم و امام نهم(سلام الله علیهما) فرمودند، هر کس کریمهٴ اهل‌بیت فاطمهٴ معصومه (س) را زیارت کند بهشت برای او است، بدین خاطر است که او اهل ولایت است، اگر کسی پیوند ولایی با دودمان عصمت و طهارت داشته باشد، می‌کوشد که رایحهٴ ولایت و طعم ولایت در هستی او پدید آید و خود جزء اولیای الهی بشود، اگر کسی جزء اولیای خدا و «ولیّ‌الله» شد، در آن صورت بهشت مشتاق او است.

وی با استناد به روایات معصومین(ع)، شرط ورود به بهشت برای زائر آن حضرت را معرفت به حق ایشان دانسته و اظهار داشته است: از وجود مبارک امام رضا(ع) روایتی به ما رسیده است که فرمود: اگر کسی خواهرم کریمه اهل‌بیت فاطمهٴ معصومه را «عارفاً بحقّها» زیارت کند بهشت برای او ثابت است، معلوم می‌شود کریمهٴ اهل‌بیت فاطمهٴ معصومه(س) حقّی دارد که بعضی از زائران به حقّش عارف هستند و برخی عارف نیستند و آن حضرت را تنها به عنوان خواهر امام و دختر امام و عمه امام می‌شناسند و زیارت می‌کنند که اینها بخشی از فضیلت و ثواب را دریافت می دارند، اما به ثواب کامل راه نمی یابند. لیکن برخی دیگر از زائرین آن حضرت حقّ این کریمه را می‌شناسند که امام هشتم فرمود هر کس خواهرم را «عارفاً بحقّها» زیارت کند بهشت برای او است.

جایگاه شهر قم در روایات

بنا بر روایات شهر قم به عنوان «عُش آل محمد» یعنی آشیانه آل محمد نامیده شده است. امام صادق(ع) پیش از ولادت حضرت معصومه و حتی پیش از ولادت امام موسی کاظم(ع) در مورد قم و معصومه مدفون در آنجا فرمودند: «إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّهُ أَلَا إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَهُ أَلَا وَ إِنَّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَهُ أَلَا وَ إِنَّ قُمَّ الْکُوفَهُ الصَّغِیرَهُ أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَهٌ مِنْهَا إِلَی قُمَّ.» یعنی آگاه باشید که خدا حرمی دارد و آن مکه است، و پیامبر خدا حرمی دارد و آن مدینه است و امیرالمومنین حرمی دارد و آن کوفه است. آگاه باشید که حرم من و فرزندان من بعد از من قم است. که این خود به جایگاه شهر مقدس قم به برکت وجود حضرت معصومه(س) اشاره دارد.

روایاتی در مورد قم در آخر الزمان وجود دارد که به عنوان مثال امام صادق(ع) می فرماید: «زمانی می رسد که از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر می شود، تا جایی که این شهر اسوه و الگوی شهرهای دیگر گشته و هیچ کس در روی زمین باقی نمی ماند که از قم به او بهره های علمی و دینی نرسد تا آنکه زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد.» لذا علمای بزرگ همه مدیون شخص حضرت معصومه(س) هستند.

آیت الله سیدمهدی میرباقری در مورد تحلیل هجرت فاطمه معصومه(س) می گوید: آگاهی نسبت به آثار موضع‌‏گیری در بعضی اشخاص غیر معصوم هم به نسبت وجود داشته و درجاتی دارد.

وی معتقد است: شخصیت ‏هایی مانند زینب کبری (س)و فاطمه معصومه (س)شخصیت‏هایی هستند که بر تأثیر حرکت خود آگاهی داشتند، یعنی اگر آمدن ایشان به قم منشأ پیدایش یک محور برای تشیع شده و بعد از آن به کانونی برای حرکت شیعی در عالم و تدریجاً به مرکز نشر معارف اهل‏ بیت در عالم تبدیل شده، تصور نشود که همه این پیامدها تصادفی بوده است. وجود ایشان در این شهر، مکمل این واقعیت است که این حرکتی خودآگاهانه و از سر بصیرت بوده است. چنین وقایع عظیمی حول هجرت حضرت معصومه (س)به تبع هجرت امام رضا (ع) به ایران، اتفاق افتاده است. اینها همه ظرفیت شخصیت حضرت و ظرفیت نفوذ و تصرف و ظرفیت هجرت آن حضرت را نشان می‏ دهد کما اینکه هجرت نبی اکرم اسلام از مکه به مدینه، منشأ تحولات عظیم تاریخی می‏ شود، هر هجرتی چنین ظرفیتی را ندارد، افراد مختلفی ممکن است هجرت کنند، ولی از آن نظر که شخصیت آنها، شخصیت بالایی نیست، هجرت آنان هیچ‏گاه منشأ یک تحولات عظیم نمی ‏شود.

آیت الله میرباقری بر این باور است: فی‏ الجمله می‏ توان گفت که شخصیت ایشان شخصیت تأثیرگذار بر تاریخ است. از نظر شخصیت درونی شخصیتی است که در استغنای درونی به مقام توحید رسیده است. آرمان وی در استعلای آرمانی، برتری کلمه توحید در تاریخ و تحقق ولایت الهیّه و شکل‏‌گیری جامعه بر محور ولایت اهل‏‌بیت بوده است و استقامت اجرایی ایشان هم مقاومتی است که ظرفیت شکستن جبهه باطل و پیروزی حق را در افق بالایی داشته است و شأنی از شؤون الهیّه را دارا بوده‏ اند. عبارت «شأن من الشأن» که در زیارت آن حضرت آمده است به این معنی است که شأنی از آن ولایت مطلقه الهیه که حکومت بر همه هستی و تاریخ دارد، در این شخصیت بزرگ بوده است. به نظر می‌‏رسد اتصال ایشان به امام رضا (ع) چیزی شبیه اتصال حضرت زینب کبری (س) به سیدالشهداست و موضع‏‌گیری تاریخی آن حضرت همانند موضع‌‏گیری زینب‏‌کبری (س)که مکمل موضع‏‌گیری امام حسین (ع) بوده است، مکمل حرکت و موضع‏‌گیری امام رضا (ع) می‏‌باشد.

وی می افزاید: یکی از کارهای حضرت، هجرت ایشان است که به دنبال هجرت امام رضا (ع) و به منظور ادامه حرکت ایشان انجام گرفت و منشأ تحولات عظیم تاریخی شده است. لذا بسیاری از مصادر و منابعی که شما برای تحلیل شخصیت فاطمه معصومه (س)نیاز دارید مصادیقی است که نسبت به امام رضا (ع) در تاریخ آمده است و بیانگر نوع حرکت و موضعگیری امام رضا (ع) و شرایط آن زمان است. در آن شرایط بار محوری بر دوش امام رضا (ع) و در درجه دوم و بعد از آن معصوم، بار اصلی بر دوش فاطمه معصومه (س)است که‏ با آن حرکت عظیم و هماهنگی‏ هایی که نیازمند یک تحول عظیم است همراه شده ‏اند.

عضو مجلس خبرگان رهبری می گوید: اصولاً تحلیل شخصیت اینگونه افراد به تبع تحلیل شخصیت معصوم است، چون تابع معصوم هستند تابع هم موضع می‏ گیرند. باید دید معصوم چه موضعی گرفته است زیرا اقتضای بعدی این حرکت در مرحله بعد به عهده شخصیت درجه دوم ولایی است که چگونه موضع بگیرد. امام رضا (ع) هجرت را آغاز کردند و قدم بعد فاطمه معصومه برای تکمیل و تبعیت از همان هدف، از مدینه به ایران و قم کردند.

وی معتقد است: تحقیقات میدانی به شما در این زمینه به شدت کمک می ‏کند در اینکه جامعه تشیع، بر محور فاطمه معصومه (س) شکل گرفته، حوزه عملیه و علما در این سرزمین جمع شده ‏اند، محدثین و روّات دوام پیدا کردند، حال اگر چه قبل از هجرت ایشان هم قم ویژگی خاص داشت ولی دوام و بقا و محوریت یافتن آن بر تشیع علوی بعد از هجرت آن حضرت به قم بوده است.