کرمان بر روی چند گسل قرار گرفته است؟

گروه سبک زندگی «تیتریک»،، کشور ما در قسمت میانی کمربند کوهزایی آلپی است و حرکات ناشی از این پدیده هنوز به اتمام نرسیده و تعادل نهایی برقرار نشده است؛ لذا با توجه به موقعیت ایران و واقع‌شدن در بین دو قاره قدیمی و مقاوم یعنی اوراسیا در شمال و آفریقا – عربستان در جنوب، شکننده بودن پوسته زمین در آن امری طبیعی بوده و وجود گسل‌های فعال و فراوان و زلزله‌های متعدد... دلیل این مدعا است.

ساختمان زمین‌شناسی فلات ایران و حواشی آن به سیستم کمربند چین‌خورده دوران سوم زمین‌شناسی ارتباط دارد که اگرچه از نظر ذخایر معدنی و اقتصادی یک عامل بالقوه و مثبت محسوب می‌شود، از نظر تکان‌های لرزه‌خیزی یک عامل منفی به حساب می‌آید. با در نظر گرفتن طول گسل‌های فعال کشور و منطقه خطر آن‌ها (20 کیلومتر اطراف گسل‌ها)، 35 درصد از مساحت ایران با خطر جدی زمین‌لرزه مواجه است. روز جمعه 10 آذر 1396 ساعت 6:02 صبح زلزله‌ای به بزرگی 6.1 ریشتر بخش‌هایی از استان کرمان را لرزاند و در شهرهای زرند، سیرجان و کرمان احساس شد. کانون زلزله در ۳۸ کیلومتری هجدک در شهرستان راور و در عمق حدود 10 کیلومتری زمین تخمین زده شده است. بیش از 90 پس‌لرزه تنها طی یک روز این زلزله را همراهی کردند. خوشبختانه این زلزله تلفات جانی به دنبال نداشته و به گفته مدیر مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در ظهر روز حادثه، از مجموع 51 مصدوم این زلزله، تنها 6 نفر به خاطر ریزش آوار دچار مصدومیت شدند و سایر مصدومان به دلیل آسیب‌های غیرمستقیم ناشی از ترس و فرار دچار جراحت شده‌اند. حدود 30 منزل مسکونی به‌طور کامل تخریب شده و در کل به 15درصد از خانه‌های روستایی آسیب وارده شده است.

گسل‌ها و زمین‌لرزه‌های مرتبط


برای آن‌که بتوان خطر لرزه پذیری یک محل را بررسی کرد باید از وضعیت گسل‌های آن آگاهی داشت. گسل‌ها نقاط ضعیفی هستند که امکان رها شدن انرژی ناشی از حرکت نسبی صفحات پوسته زمین را فراهم می‌کنند و ازاین‌رو اثر بسزایی در لرزه‌خیزی یک منطقه دارند. استان کرمان به دلیل وسعت زیاد (استان کرمان با 192987 کیلومترمربع مساحت٬ حدود 11 درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود) و شرایط خاص جغرافیایی بر روی گسل‌های متعدد و قدرتمندی به لحاظ میزان لرزه زایی قرار گرفته است. حرکت گسل‌ها مبحث مهم و مفصلی در علم لرزه‌شناسی به شمار می‌رود و توضیح جزئیات آن در این مقاله نمی‌گنجد اما به‌طور خلاصه می‌توان گفت که گسل‌ها می‌توانند به چهار شکل نسبت به هم حرکت داشته باشند که عبارت‌اند از امتدادلغز، عادی، معکوس و شیب‌لغز. گسل امتدادلغز گسلی است که در آن پوسته زمین در دو طرف گسل فقط در امتداد هم به یکدیگر ساییده می‌شوند. بیشترین فعالیت گسل‌ها در استان کرمان از نوع امتدادلغز است. گاهی فاصله شهرها تا گسل‌ها به‌قدری نزدیک است که اکثر گسل‌ها نام خود را از شهرها و آبادی‌های مجاور خود به عاریه گرفته‌اند. در یک دسته‌بندی، گسل‌ها با توجه به‌ظاهر به دو بخش تقسیم‌بندی می‌شوند:

الف) گسل‌های مدفون
ب) گسل‌های آشکار
گسل‌های مدفون گسل‌هایی هستند که در ظاهر قابل‌مشاهده نبوده و به کمک شواهد می‌توان به وجود آن‌ها پی برد. گسل‌های مدفون در کرمان شامل: گسل زنگی‌آباد، گسل باغین، گسل بردسیر و گسل راین هستند. در سوی دیگر، گسل‌های آشکار استان قرار دارند که عبارت‌اند از گسل بم، گسل جیرفت، گسل رفسنجان، گسل کوهبندان، گسل شهر بابک، گسل ده شیر، گسل انار و گسل لکر کوه.
بنا بر آنچه تشریح شد، گسل‌ها عامل اساسی وقوع زلزله در ایران هستند. حرکت گسل‌ها کند و تدریجی هستند اما وجود ناهمواری در بیشتر نقاط حدفاصل دو گسل مجاور با ایجاد اصطکاک سبب جلوگیری از حرکت و انباشت انرژی شده و درنهایت با خرد شدن این ناهمواری‌ها انرژی قابل‌توجهی به‌طور ناگهانی آزاد شده و سبب بروز زمین‌لرزه‌هایی با شدت‌های مختلف می‌شود. میزان شدت این زمین‌لرزه‌ها ممکن است به عواملی مثل فاصله کانون دقیق زلزله تا سطح زمین یا میزان ناهمواری سطح گسل‌ها و یا حتی جنس پوسته زمین در منطقه بستگی داشته باشد.


استان کرمان با دارا بودن 18 گسل فعال زلزله‌های تاریخی را پشت سر گذاشته است که از آن جمله می‌توان به زلزله‌ ویرانگر گلبافت در سال ۱۳۶۰ و زلزله زرند در سال ۵۶ اشاره کرد. در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گسل‌ها و زلزله‌های ناشی از فعالیت آن‌ها پرداخته می‌شود.
شهر بم که در بیابان لوت و در استان کرمان قرار دارد در زلزله ساعت 5:26:26 بامداد روز جمعه 5 دی ماه 1382 با بیش از 33000 کشته و هزاران مجروح متأسفانه فاجعه‌آمیزترین حادثه دردناک سال‌های اخیر ایران را رقم زد. این زلزله تنها ظرف 12 ثانیه شهر و نواحی اطراف آن را به ویرانه‌ای مبدل نمود. بزرگی این زلزله 6.5 ریشتر بوده و موقعیت کانون آن در حدود 10 کیلومتری شهر بم بوده است. با توجه به این‌که کانون زلزله در عمق 8 کیلومتری زمین برآورد شده، بنابراین زلزله کاملاً سطحی و از قدرت تخریبی بسیار بالایی برخوردار بوده، به‌طوری‌که پهنه‌ای به طول حدود 30 کیلومتر (تقریباً شمالی - جنوبی) و عرض حدود 20 کیلومتر (تقریباً شرقی - غربی) 60 تا 100 درصد تخریب شده است. طول گسل بم 116 کیلومتر است که فقط 30 کیلومتر آن فعال گردیده است. این گسل حداقل طی یک الی دو هزار سال اخیر فعالیت تخریبی نداشته و سالم ماندن ارگ تاریخی بم دلیل این مدعا است.

گسل گلباف (گوک) اولین بار در سال 1351 هجری توسط زمین شناسان یوگسلاوی به نام گسل سروستان معرفی شد. در آخرین مطالعات طول آن حدود 200 کیلومتر اعلام شده است و با توجه به قرار گرفتن مرکز بیش از 12 زلزله تاریخی و قرن بیستم (با بزرگی بیش از 5 ریشتر) روی آن، یکی از فعال‌ترین و لرزه‌خیزترین گسل‌های استان کرمان است. 1100 نفر کشته و 4000 نفر مجروح نتیجه فعالیت این گسل در خردادماه 1360 است. در سال 1370 نیز فعالیت گسل گلباف منجر به تلفاتی 1300 نفری و زخمی شدن هزاران نفر شد.
گسل نایبند به طول 400 کیلومتر با امتداد تقریباً شمالی – جنوبی باعث حرکت پوسته زمین در بخش مرکزی لوت غربی شده است. این گسل در بعضی نقاط جابه‌جایی قائمی در حد 20 متر نشان می‌دهد. در شرق شهرستان راور دو مخروط آتشفشانی جوان بر روی این گسل دیده می‌شود که باعث خروج مقادیر زیادی گدازه شده‌اند. درهرحال در فاصله زمانی 1900 تابه‌حال مرکز هیچ زلزله مهمی روی گسل نایبند قرار نگرفته است.
گسل لکر کوه به طول تقریباً 130 کیلومتر تقریباً به موازات گسل نایبند و در غرب آن قرار دارد. زلزله فروردین 1290 با بر جای گذاشتن حدود 700 کشته به فعالیت این گسل نسبت داده شده است. در اثر این زلزله روستاهای آبدرجان، مکی و لکر کوه به کلی ویران شده و تمامی خانه‌های دهستان راور و آبادی‌های اطراف آن خراب شدند.


گسل کوهبنان به طول تقریبی 300 کیلومتر در بعضی مناطق به‌وضوح رسوبات جوان را جابه‌جا کرده است. این گسل به‌عنوان یکی از لرزه‌خیزترین‌ها در استان کرمان شناخته شده است. از مهم‌ترین زلزله‌های رخ‌داده در اثر فعالیت این گسل می‌توان به زلزله سال 1242 چترود با بزرگی 6 ریشتر، زلزله 1250 چترود، زلزله 1254 کوهبندان با بزرگی 7 و نیم ریشتر (655 کشته و 260 مجروح) اشاره کرد.
گسل رفسنجان، به طول بیش از 140 کیلومتر، در جنوب شهرستان رفسنجان واقع شده است. فعالیت این گسل در سال 1302 باعث رخداد زلزله‌ای با بزرگی 6.9 ریشتر شد که بخش‌هایی از سیرجان و بافت را تخریب نمود و درمجموع حدود 2600 نفر در اثر آن کشته شدند. زمین‌لرزه‌های دیگری در سال 1322 و 1349 هر دو با بزرگی 5.5 ریشتر نیز در اثر فعالیت‌های این گسل به وقوع پیوستند.


گسل انار به طول حدود 100 کیلومتر از نزدیکی شهرستان انار می‌گذرد و می‌توان آن را به نوعی ادامه گسل رفسنجان در نظر گرفت. آتشفشان مزاحم، واقع در شهربابک، در محل تلاقی این گسل با گسل شهربابک قرار گرفته است و ممکن است تشکیل این آتشفشان متأثر از جابه‌جایی در محل تقاطع این گسل‌ها صورت گرفته باشد. اگرچه تابه‌حال هیچ زلزله‌ای در ارتباط با این گسل ثبت نشده است، اما نباید احتمال بروز زلزله در اثر فعالیت این گسل را فراموش نمود چرا که عدم وقوع زلزله ممکن است ناشی از قفل شدن حرکت پوسته زمین در این ناحیه و جمع شدن انرژی در آن باشد.
گسل شهربابک قسمتی از یک گسل اصلی و مهم ایران است که در منابع علمی اغلب به نام گسل ده شیر – بافت نام‌گذاری می‌شود اما تاکنون هیچ زلزله‌ای به فعالیت این گسل نسبت داده نشده است.


جمع‌بندی


طبق اعلام سازمان زمین‌شناسی کرمان 18 گسل فعال در مناطق مختلف استان کرمان وجود دارد و هر یک از این گسل‌ها خود شامل ده‌ها گسله هستند. این تعداد گسل زلزله‌خیز فعال و همچنین بروز یک‌سوم تلفات فوتی زمین‌لرزه‌های یک‌صد سال اخیر کشور در استان کرمان نشان می‌دهد که مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود این استان باید سریعاً در دستور کار قرار گیرد. اگرچه به لطف خداوند زلزله 6.1 ریشتری 10 آذر 1396 آسیب‌های شدیدی به بار نیاورده است، اما تلنگری است که ما را به یاد زلزله بم در سال 1382 با آن ابعاد فاجعه‌بار و حدود 33000 کشته می‌اندازد. یکی از مشکلات بزرگ زلزله بم که باعث بالا رفتن میزان تلفات جانی شد، این بود که در دقایق اولیه وقوع حادثه، ساختمان‌هایی مثل بیمارستان، شهرداری، فرمانداری، سازمان‌های آب، برق، آتش‌نشانی، هلال‌احمر و... که خود می‌بایست در امر امدادرسانی به زلزله‌زدگان مددرسان دیگران باشند، تخریب شدند و همین موضوع باعث به تأخیر افتادن کمک‌رسانی گردید. این موضوع حکایت از ضعیف بودن مدیریت بحران در کشور ما و در هنگام وقوع حوادث و بلایای طبیعی دارد. می‌توان ابراز داشت که مدیریت بحران کشور خود دچار بحران است و باید برای آن چاره‌اندیشی شود. علاوه بر این باید سطح آگاهی جامعه را در رابطه با شناخت و نحوه فعالیت گسل‌ها بالا برد و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها را افزایش داد و به مردم تأکید کرد که هزینه‌ایمن‌سازی ساختمان‌ها به‌مراتب کمتر از هزینه زیباسازی آن‌ها است.