آبگیری هورالعظیم در غربال تردیدها/خاموشی پرندگان میان دکل‌های نفت
گروه محیط زیست «تیتریک»، «هورالعظیم» از تالاب‌های استان خوزستان است که یک‌سوم در ایران و دوسوم آن در عراق واقع‌شده و یکی از زیستگاه‌های حساس و مهم پرندگان مهاجر آبزی و بومی منطقه است.
این تالاب از آب‌های اضافه رود کرخه، دویرچ و بخشی از آب‌های اضافه اروندرود تشکیل‌شده است. ژرفای این هور (تالاب) کم است ولی تدریجاً در وسط آن به چند متر می‌رسد. سراسر هورالعظیم با نی پوشیده شده است. مساحت مشخص‌شده توسط اداره کل محیط‌زیست خوزستان به‌عنوان تالاب حدود ۱۱۸ هزار هکتار است.
«هور» تنها تالابی است که بر اساس بررسی‌های کارشناسی از ۱۰۰ نمره، نمره ۱۰۰ را کسب کرده، هیچ تالابی تاکنون چنین نمره‌ای به دست نیاورده است.
این تالاب بیشترین تعداد پرنده‌های در معرض خطر را داشته و ازنظر حجم و انواع پرنده نیز بسیار قابل‌توجه است.
یکی از کارکردهای مهم تالاب، جلوگیری از طوفان شن و گردوخاک است چراکه تالاب‌ها رطوبت را بالا می‌برند و خشک شدن هورالعظیم چه در ایران و چه در عراق میزان وقوع طوفان‌های شن را افزایش داده و باعث شده استان خوزستان در سه سال اخیر با گردوغبارهایی حدود ۲۱ برابر استاندارد مواجه شود.
این تالاب یا به‌اصطلاح محلی «هور» همواره منبع اقتصادی غنی برای مردم بوده و حاشیه‌نشینان هور به‌واسطه نعمات موجود در آن، از این منبع امرارمعاش می‌کردند.
تا قبل از جنگ تحمیلی ده‌ها روستا و آبادی حاشیه هور با استفاده از هور و نیز آبزیان آن اقتصاد خانواده‌های خود را تأمین می‌کردند. اما امروز تقریباً تمام روستاهای مجاور از بین رفته و عملاً جز اسمی، از آن‌ها چیزی نمانده است.
هور قبل از جنگ یک زندگی شیرین برای مردم به وجود آورده بود و ۱۲ هزار فرصت شغلی برای مردم و ساکنان این بخش ایجاد کرده بود. مردم با مشاغلی چون صید ماهی، گاومیش داری، نی بُری، صید طیور و حصیربافی چرخه‌ای کوچک اقتصاد منطقه و خانواده گرم خود را به گردش درمی‌آوردند اما این روزها...
بیش از هفت هزار هکتار از اراضی ملی واقع در دشت آزادگان استان خوزستان برای عملیات حفاری به مدت پنج سال در اختیار وزارت نفت قرار گرفت که پس از قطعیت استخراج نفت، بهره‌برداری از محل هریک از چاه‌ها با شعاع ٢٥٠ متر از نقطه استخراج به مدت ٣٠ سال به وزارت نفت واگذار شد.
در پی این واگذاری، در سال‌های ٨٨ و ٨٩ آب را روی تالاب هورالعظیم بستند و در آن دوره برای رسیدن به نفت تالاب را خشک کردند.
این در حالی است که وزیر نفت گفته بود که اگر قرار باشد فعالیتی در هورالعظیم انجام شود نباید سبب خشک شدن و یا واردکردن آسیب به محیط‌زیست منطقه شود و ما خود را متعهد به حفظ محیط‌زیست می‌دانیم و اقدام‌های ما نه‌تنها نباید موجب آلودگی محیط‌زیست شود، بلکه باید همسو با بهبود محیط‌زیست قدم برداریم.
زمانی که برای اولین بار، نفت در هورالعظیم کشف شد، زندگی مردم اطراف آن در سکوت رو به نابودی رفت.
آبگیری ۷۰ درصد هورالعظیم ادعایی است که توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور مطرح‌شده اما صحت آن همچنان توسط فعالان محیط‌زیست و کارشناسان با تردید روبرو است.
معصومه ابتکار در آخرین اظهاراتش در این رابطه احیای تالاب‌های خوزستان را از مهم‌ترین رویکردهای دولت یازدهم در حوزه محیط‌زیست عنوان کرده و مدعی شده است: با مذاکرات میان سازمان محیط‌زیست و وزارت نفت، دایکهای مستقر بر روی تالاب هورالعظیم برداشته‌شده و می‌توان گفت با این اقدام ۷۰ درصد از معیشت مردم به این منطقه بازگشته است.
این در حالی است که محمدرضا تابش رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس گفته است که پروژه‌های متعدد و توسعه‌ای ازجمله حفاری‌های نفتی و پروژه‌های اکتشاف نفت در تالاب شادگان و استخراج نفت دشت آزادگان، تالاب هورالعظیم را با چالش مواجه ساخته است.
هورالعظیم ۱۰ سال بدون آب و ماهی
اما برای بررسی آخرین وضعیت هورالعظیم سراغ صیادان منطقه رفتیم. کسانی که بیشتر از هر قشری حال‌وروز این روزهای تالاب را متوجه می‌شوند. بااینکه از ابتدای سال ۹۵ برای ۲۵۰ نفر پروانه صید ماهی در تالاب صادرشده، اما تعدادی از آن‌ها زبان به گلایه باز می‌کنند.
ابو صالح یکی از ماهیگیران تالاب هورالعظیم است که می‌گوید: اصلاً ماهی نیست. آب خیلی کم است. در تابستان آب تالاب خشک می‌شود. آب باید بیشتر شود تا ماهی و جانوران دوام بیاورند. اگر هم ماهی باشد از کمی آب می‌میرد. حتی نیزارها وقتی آب کم شود خشک می‌شوند و از بین می‌روند.
وی در ادامه توضیح می‌دهد: ۱۰ سال است که تالاب ماهی ندارد چون آب نیست. وقتی ماهی در تابستان به دنیا می‌آید، همان موقع هم می‌میرد چون آب کم است. آب خوبی اینجا نیست.
حمزه یکی دیگر از ماهیگیران این منطقه است.
او درباره ماهی‌های اندکی که در دست دارد، می‌گوید: این صید برای یک
ماهیگیر خیلی کم است و قابل‌مقایسه با گذشته و ۱۰ سال پیش نیست. آن موقع
خیلی وضع ماهیگیری بهتر از الآن بود.
وی به ماهی کپور که صید کرده اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: فقط اگر آب سالم در تالاب باشد، دوباره حیات به اینجا بازمی‌گردد. این‌همه روستا در اطراف هور خالی‌شده و مردم مجبور به مهاجرت شده‌اند. حق هم دارند چون اینجا همه زندگی و رزق و روزی مردم به تالاب بسته است.
از روستاهای اطراف تالاب تعداد اندکی باقی‌مانده است، حالا بیش از آب و صدای پرندگان در تالاب دکل‌های نفتی و تجهیزات مربوط به آن دیده می‌شود. صحنه‌ای که به طبیعت آن، شکل ناموزونی داده است. سازه‌های فلزی آن‌چنان محکم قد علم کرده‌اند که جای تردید باقی نمی‌گذارند مالک این خاک شده‌اند.
یکی از شهروندان هویزه با غیرقابل‌قبول دانستن آبگیری ۷۰ درصد از هورالعظیم می‌گوید: آبگیری تالاب تنها از کانال اقبال و سلمان انجام می‌شود و در مخازن دو و سه تبادل آب صورت می‌گیرد.
احمد بوعذار می‌افزاید: رودخانه کرخه آبی ندارد که به هور بریزد. مخازن سه، چهار و پنج کاملاً خشک بود که در حال حاضر با زهاب و پساب، بخش‌هایی از آن آبگیری شده است.
وی با اشاره به خشکی نهر نیسان توضیح می‌دهد: اداره حفاظت محیط‌زیست خوزستان رسانه‌ها را برای بازدید، به مکان‌های گزینش‌شده می‌برد و جاهایی که خشک است را نشان نمی‌دهد. در حالی ادعای آبگیری هورالعظیم از رودخانه کرخه مطرح می‌شود که نهر نیسان، بزرگ‌ترین نهر منشعب از کرخه در حال حاضر خشک است. اگر آبی از کرخه به سمت تالاب می‌آید پیش از آن باید نهر نیسان پرآب و سپس وارد تالاب می‌شد.
آبگیری ۷۰ درصدی تالاب، درمان ناتمام بیماری تالاب
رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست هویزه نیز درباره آبگیری هورالعظیم می‌گوید: ما این ادعا را نکردیم که وضعیت هور به ۴۰ سال پیش برگشته بلکه این امر زمان لازم دارد. تالاب همانند بیماری است که در حال حاضر به هوش آمده و فقط در همین حد است و نمی‌توان بیشتر از آن انتظار داشت.
موسی مدحجی می‌افزاید: نباید تصور شود که با آبگیری ۷۰ درصد، ما کار را تمام‌شده می‌دانیم بلکه تا آبگیری ۱۰۰ در صد، فعالیت ما ادامه خواهد داشت.
وی با اشاره به لزوم آبگیری ۱۱۰ هزار هکتار از مساحت تالاب توضیح می‌دهد: ۶۹.۳ هزار هکتار از تالاب تاکنون آبگیری شده و عمق آبی که هست بین یک و نیم تا دو متر است.
رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست هویزه با اشاره به حضور برخی مردم در تالاب و ساختن آلاچیق درون آب توسط آن‌ها می‌گوید: برای برگشت دوباره مردم روستاهای اطراف تالاب به آنجا لازم است بنیاد مسکن دوباره خانه‌ها را برای آن‌ها بسازد و مهیا کند تا آن‌ها مایل به برگشتن شوند.
مدحجی بیان می‌کند: ماهی‌های تالاب به دو شکل وجود دارند؛ بومی و غیربومی. نوع ماهی بومی که مشخص است. تالاب خود توان تولید بچه ماهی را دارد اما شیلات در هفت سال اخیر مدام در رودخانه و تالاب بچه ماهی بومی رهاسازی کرده که در تالاب بزرگ می‌شوند. در تالاب ماهی غیربومی رهاسازی نمی‌شود و همه بومی هستند.
اگر قرار بود تالاب با زهکش نیشکر آبگیری شود چرا طی ۱۰ سال اخیر این کار انجام‌نشده استوی درباره سرریز زهاب شرکت نیشکر در تالاب می‌گوید: این شرکت، در بخش شمالی تالاب ورودی ندارد و اگر قرار بود تالاب با زهکش نیشکر آبگیری شود چرا طی ۱۰ سال اخیر این کار انجام‌نشده چون بیش از ۱۰ سال است که این زهکش وجود دارد.
وی ادامه می دهد: دبی این زهکش‌ها هم پایین است، بنابراین وقتی آب می‌آید به‌سرعت تبخیر می‌شود و باقی نمی‌ماند. تنها یک خروجی از شرکت نیشکر دهخدا وجود دارد که در مخزن پنج است و تأثیری روی تالاب ندارد چون بیشتر زهاب آن نزدیک مرز رها می‌شود. تنها زهکشی که هست متعلق به سازمان آب و برق خوزستان است.
رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست هویزه درباره چگونگی آبگیری تالاب می‌گوید: در ورودی تالاب، آب از دو راه وارد می‌شود، یکی آب رودخانه کرخه و دیگری زهاب شبکه آبیاری و زهکشی متعلق به سازمان آب و برق است.
مدحجی می‌گوید: رودخانه‌ها ۱۳ انشعاب هستند که وارد مخزن یک و دو می‌شوند و سپس به مخزن شماره سه می‌ریزند. بخش شرقی مخزن شماره چهار، از زهکش سازمان آب و برق، پر می‌شود و از طرفی آب مخزن شماره سه هم به مخزن شماره چهار سرریز می‌شود. یعنی آب مخزن شماره چهارترکیبی از زهاب و آب رودخانه است. البته تنها پنج درصد این آب زهاب است.
بارندگی پارسال موثر بود
عضو کمیته تحقیقاتی سازمان آب و برق خوزستان درباره آبگیری هورالعظیم نیز می گوید: در حال حاضر ۹۵۰ کیلومتر مربع از تالاب که معادل ۷۰ درصد آن به شمار می رود، مرطوب است، این آماری است که سازمان آب و برق خوزستان و اداره محیط زیست اعلام کرده اند اما برخی وجود خشکی را در بخشی هایی مطرح می کنند که این را انکار نمی کنیم.
کاظم حمادی می افزاید: مخازن یک و دو هورالعظیم مستقیما در حال دریافت آب از رودخانه کرخه هستند. مخزن شماره سه، پس از پر شدن مخازن یک و دو آبگیری می شود اما مخازن چهار و پنج، شیب شان به سمت مخزن سه است و آب باید با شدت بیشتری و به حالت سیلابی باشد تا به مخزن چهار و پنج برسد.
وی با اشاره به وجود مشکل برای آبگیری مخزن شماره چهار و پنج توضیح می دهد: مخزن شماره چهار و پنج از نظر توپوگرافی مرتفع هستند و به آبی با دبی بیشتری نیاز دارند برای همین زهکش های نیشکر و بخشی از زهکش های شبکه های آبیاری سازمان آب و برق خوزستان آنجا را آبگیری می کنند.
استاد مدعو دانشگاه چمران اهواز درباره میزان عمق آب در تالاب بیان می کند: به طور متوسط عمق آب در هورالعظیم یک متر است. نمی توان انتظار داشت حیاتی که سال ها قبل در تالاب حاکم بوده با این آبگیری دوباره برگردد اما به تدریج این اتفاق می افتد.
وی تاثیر بارندگی های رخ داده در سال ۹۴ و ۹۵ را در آبگیری هورالعظیم بسیار موثر می داند و اظهار می کند: به دلیل بارندگی خوبی که در سال ۹۴ و ۹۵ داشتیم که باعث شد مخزن سد کرخه بهبود پیدا کند، خیلی مشکلاتی که طی سال های گذشته به وجود آمده بود جبران شد. اگر روالی که در پیش داریم حفظ شود، حیات دوباره به تالاب برمی گردد.
حمادی در ادامه می گوید: حدود ۱.۱ میلیارد مترمکعب آب پاک وارد تالاب شد و در سال ۹۵ و ۹۶ با وجود اینکه بارندگی ها کمتر از سال گذشته بوده اما سعی بر این است که این سهمیه برای تالاب حفظ شود.
۹۰ درصد آب مخزن شماره ۴ زهاب است
وی درباره کیفیت آبی که وارد تالاب می شود توضیح می دهد: آبی که وارد
مخزن شماره یک، دو و سه می شود ۱۰۰ در صد آب شیرین است. بیش از ۹۰ درصد آبی
که وارد مخزن شماره چهار و پنج می شود زهاب است. در گذشته مخزن چهار و پنج
از عراق آبگیری می شدند اما در حال حاضر از عراق هیچ آبی وارد این دو مخزن
نمی شود.
این استاد دانشگاه، نهر نیسان را تنها یکی از شاخه هایی می داند که آب را
به سمت تالاب هدایت می کنند و می افزاید: به جز شاخه نیسان، کرخه از شاخه
های دیگری هم به درون تالاب می ریزد؛ بنابراین اگر هم این نهر کم آب باشد و
نتواند آب را وارد تالاب کند، از مسیرهای دیگر آب وارد تالاب می شود.
وی در پایان اظهار می کند: از سد کرخه حدود ۱۰۰ مترمکعب بر ثانیه آب در حال رهاسازی است که حدود ۶۰ مترمکعب بر ثانیه آن در طول مسیر یعنی از جایی که آب رهاسازی می شود تا وقتی به تالاب برسد مصرف می شود و ۴۰ مترمکعب بر ثانیه از آن وارد تالاب می شود. اگر وضعیت بارندگی بیشتر از میزان پیش بینی شده بود میزان آبگیری نیز افزایش خواهد یافت اما اگر به میزانی باشد که پیش بینی کرده ایم حقابه به همان میزان ۱ میلیارد مترمکعب رهاسازی خواهد شد.
خشک شدن هورالعظیم چه در ایران و چه در عراق، علاوه بر تأثیر منفی که بر زندگی و اشتغال مردم منطقه داشته و همچنین مهاجرت پرندگان و در معرض خطر قرار گرفتن آبزیان، میزان وقوع طوفان‌های شن را افزایش داده است و باعث شده استان خوزستان با امواج گردوغبارها متعدد مواجه شود.
جدا از شک و تردیدهایی که نسبت به آبگیری هورالعظیم وجود دارد، طوری که نه تنها بسیاری از افکار عمومی بلکه حتی نمایندگان مجلس شورای اسلامی را قانع نکرده، یکی از تاثیرگذارترین عوامل آبگیری هورالعظیم به این میزانی که وجود دارد بارش های خوبی بود که سال گذشته رخ داد اما تا چه وقت قرار است برای خوب شدن حال هوایمان رد باران را بگیریم، این پرسشی است که هنوز بی پاسخ مانده است.
